VI
EN
Nhiếp ảnh gia Nguyễn Sơn Tùng sinh năm 1974, sống tại Lạng Sơn, được biết đến với cái tên thân quen là Tùng Yao. Anh đã có 6 năm gắn bó với cộng đồng người Dao, dành trọn tâm huyết để tìm hiểu cũng như ghi lại những hình ảnh về văn hóa, phong tục, nghi lễ của một trong những dân tộc thiểu số giàu bản sắc nhất ở Việt Nam.
Nhiếp ảnh gia Nguyễn Sơn Tùng
Bắt đầu từ một đám cưới trong sương sớm
Tôi không chủ đích chọn vùng cao làm bối cảnh chụp ảnh cưới từ ban đầu. Nhưng một lần tình cờ chứng kiến lễ cưới của người Dao Lô Gang trên Mẫu Sơn đã khiến mọi thứ thay đổi. Từ đó, tôi đi khắp các bản làng để chụp ảnh cưới cho những đôi trẻ, không phải để dựng nên câu chuyện, mà để kể lại những điều vốn đã tồn tại: đẹp, lặng lẽ và đậm sắc văn hóa.
Mọi thứ bắt đầu rất tự nhiên, không ánh đèn sân khấu, không váy cưới trắng tinh khôi, chỉ là chiếc váy thêu tay đỏ rực, bộ trang phục sắc màu rực rỡ... tiếng khèn pí lè vang vọng, tiếng cười trong làn sương sớm. Tôi đứng lặng nhìn đám cưới ấy diễn ra mà quên cả chụp vì thấy nó đẹp một cách lặng lẽ và sâu sắc, một vẻ đẹp chậm rãi len vào tâm trí như màn sương mỏng giăng nhẹ khắp núi rừng hôm ấy.
Sau khoảnh khắc đó, tôi nhận ra: ảnh cưới không chỉ ghi lại khoảnh khắc, đó có thể là một cách gìn giữ văn hóa. Mỗi bộ trang phục cưới, mỗi nghi lễ, mỗi nụ cười trong đám cưới vùng cao đều mang theo một phần bản sắc dân tộc. Và thế là tôi bắt đầu quay lại các bản làng, không phải để “dàn dựng ảnh cưới”, mà kể lại một câu chuyện tình giữa núi rừng, bằng chính những điều chân thực nhất.
Chụp một bộ ảnh cưới ở vùng cao không đơn thuần là “đi và chụp”, đó là một hành trình thực sự cả về thể chất lẫn tinh thần. Có những bản làng xa tôi phải vượt qua ba con đèo, đi bộ thêm vài cây số đường đất mới tới nơi. Nhiều khi ngủ lại trong bản, cùng ăn cơm với người dân, làm quen với nhịp sống ở đó, rồi mới bắt đầu tính đến chuyện chụp.
Mỗi bộ ảnh đều là sự cộng tác với chính những con người, cộng đồng dân cư ở đó. Họ chỉ cho tôi những góc ngồi để sáng tác, những nghi lễ quan trọng nhất và cả cách đặt để cô dâu chú rể sao cho vừa đẹp, vừa đúng phong tục. Tôi nhận được rất nhiều sự giúp đỡ đến từ những người quen của cô dâu, chú rể, người cùng bản hoặc thậm chí là cả người lạ trong bản. Nhờ vậy, mỗi bộ ảnh không còn là một “buổi chụp cưới”, mà là một hành trình cảm xúc, nơi mỗi người cùng góp phần kể nên một câu chuyện chân thật và đầy tình người.
Những khoảnh khắc không nằm trong kế hoạch
Có những khoảnh khắc không nằm trong bất kỳ kế hoạch nào nhưng lại là thứ khiến tôi nhớ mãi, cả trong ký ức lẫn khung hình. Tôi nhớ một buổi sáng sớm ở bản người Dao Lô Gang, trời vừa hửng nắng sau một đêm mưa lạnh. Cô dâu người Dao mặc váy thêu tay, tay cầm bó hoa dại hái vội bên bờ ruộng. Khi chúng tôi đi ra giữa ruộng bậc thang, bất ngờ một lớp sương mỏng tràn xuống như tấm màn trắng nhẹ. Cô dâu chú rể nắm tay nhau đứng im trong làn sương ấy không tạo dáng, không lời thoại. Tôi chỉ kịp giơ máy lên và bấm. Một khoảnh khắc quá đỗi đẹp, đến từ thiên nhiên và cả sự tĩnh lặng bên trong của hai con người đang yêu.
Hay có lần đang chụp thì trời đổ mưa bất ngờ, cả đoàn trú tạm trong một ngôi nhà sàn nhỏ. Chủ nhà là một cụ bà người Dao, nhìn cô dâu, rồi nhẹ nhàng lấy ra một chiếc khăn đội đầu cổ truyền, bảo: “Để bà buộc lại cho đúng dáng con gái Dao đi lấy chồng”. Cô dâu xúc động rơi nước mắt. Trong khoảnh khắc ấy, bức ảnh không chỉ là nghệ thuật mà là một phần ký ức tập thể.
Tôi từng xem qua rất nhiều bộ ảnh cưới được thực hiện trong các studio, concept chỉn chu, ánh sáng hoàn hảo, tạo hình cẩn thận. Những bộ ảnh ấy có thể rất đẹp, nhưng với tôi, cái đẹp ấy đôi khi quá sạch sẽ, quá hoàn hảo đến mức thiếu đi hơi thở đời sống thật.
Cá nhân tôi không “thiết kế” câu chuyện cho cô dâu chú rể, mà chỉ lặng lẽ đi theo, quan sát, cảm nhận rồi ghi lại những đám cưới mang đậm màu sắc văn hóa, phong tục, tín ngưỡng của từng dân tộc vùng cao. Tôi tin rằng, ảnh cưới không chỉ để lưu giữ vẻ đẹp của hai người, mà còn là một phần của ký ức cộng đồng. Một chiếc váy thổ cẩm tự tay mẹ thêu, một nghi thức rước dâu giữa sân đất đỏ, ánh mắt của người bà đứng bên bếp lửa... tất cả đều có tiếng nói riêng. Và với tôi, chính những điều mộc mạc đó mới là vẻ đẹp xứng đáng để lưu giữ nhất.
Trang phục cưới - Dáng đứng văn hóa của người Dao
Tôi không dám nói mình hiểu hết về trang phục cưới của các dân tộc vùng cao vì mỗi dân tộc đều có một hệ mỹ học riêng, một thế giới màu sắc và biểu tượng rất sâu. Nhưng tôi may mắn được đồng hành và ghi lại những đám cưới mang đậm bản sắc của người Dao, đặc biệt là người Dao Lô Gang ở Lạng Sơn. Mỗi lần chứng kiến cô dâu khoác lên mình bộ váy cưới truyền thống, tôi luôn có cảm giác đó không chỉ là trang phục, mà là một dáng đứng văn hóa. Từng lớp vải cầu kỳ, những đường thêu tay tỉ mỉ, khăn đội đầu, tua chỉ đỏ và bộ trang sức bạc nặng trĩu trên cổ… tất cả tạo nên một tổng thể vừa rực rỡ vừa trang nghiêm, như mang theo cả linh hồn của bản làng.
Mỗi chiếc váy cưới (bộ trang phục cưới) người Dao tôi từng ghi lại là một tác phẩm nghệ thuật truyền thống, là kết tinh của cả một quá trình học hỏi và truyền dạy qua nhiều thế hệ. Những người phụ nữ Dao như mẹ, bà, cô dâu thường bắt đầu học thêu thùa từ khi còn nhỏ, đôi khi may cả năm trời mới hoàn thành một bộ trang phục cưới tỉ mỉ đó.
Trang phục cưới của người Dao Lô Gang thường gồm áo dài bốn thân với tà bổ trước ngực, bên trong là yếm thêu hoa văn, kết hợp cùng ngôi sao bạc, hạt cườm, thắt lưng trắng họa tiết đen và dây xà tích bằng bạc buông nhẹ bên hông. Tất cả hòa quyện giữa ánh bạc, sắc chàm, sắc đỏ tạo nên vẻ đẹp vừa nền nã vừa rực rỡ, gần với đất trời, với bản sắc văn hóa bản địa.
Các họa tiết thêu tay trên yếm, khăn, váy thường là hình chim, cây thông, ngôi sao – những biểu tượng mang theo ước nguyện: cầu may, cầu sinh sôi nảy nở, cầu một cuộc đời trọn vẹn. Mỗi đường chỉ được đan dệt tỉ mỉ, với màu sắc tươi sáng nhưng vẫn giữ nguyên tinh thần truyền thống: đỏ – đen – trắng – chàm. Chính sự kết hợp ấy khiến bộ váy cưới không chỉ là một bộ trang phục, mà là một bản tuyên ngôn thầm lặng về văn hóa và niềm tin.
Lễ cưới người Dao - Nơi văn hóa sống lại trong từng nghi thức
Trong đám cưới truyền thống người Dao Lô Gang ở Mẫu Sơn, các nghi lễ được giữ nguyên bản, từng bước diễn ra như một bản ký văn hóa sống động. Với tôi, mỗi nghi lễ không chỉ là nghi thức mà là câu chuyện, là sợi dây kết nối quá khứ, hiện tại và tương lai.
Tôi may mắn được chứng kiến những đám cưới truyền thống người Dao, nơi mà cưới hỏi không chỉ là chuyện của hai người, mà là lễ hội của bản làng, gia đình và tổ tiên. Mỗi nghi thức không chỉ mang tính biểu tượng mà là biểu hiện của sự gắn kết cộng đồng, từ việc dạm hỏi cho tới lễ cưới chính thức. Gia đình hai bên đều trực tiếp tham gia: mẹ thêu váy, ông bố mang sính lễ, các cụ già thổi khèn đón dâu. Cả bản làng hòa mình vào không khí hội hè với tiếng khèn, tiếng cười, và âm vang của tiếng khèn pí lè rộn rã khi lễ cưới diễn ra về đêm. Vai trò cộng đồng không chỉ là chứng kiến, mà là một phần của nghi lễ. Họ trao lời chúc, chia sẻ bữa cơm, thậm chí giúp dựng khung ảnh tự nhiên với ánh nắng bình minh hoặc ánh lửa đêm lung linh. Lễ cưới như một bức tranh toàn cảnh thân thuộc, thấm đẫm văn hóa và chan chứa tình người.
Trong đám cưới Dao Thanh Y, nghi thức căng chỉ đỏ đã từng khiến tôi cảm thấy rùng mình: nhà trai phải trình diễn tiếng hát, giải câu đố hoặc đưa sính lễ để thầy mo tháo dần sợi dây đỏ trước cổng mới cho vào - một khoảnh khắc vừa sinh động vừa mang ý nghĩa văn hóa sâu sắc. Khi cô dâu bước qua dây chỉ đỏ và bát lửa, tháo khăn che mặt và được thầy cúng mời chén rượu tình thể, đó là khoảnh khắc tổ tiên chứng giám, mối lương duyên được kết nối bằng tín ngưỡng, niềm tin và lời chúc bền lâu.
Ngày nay, công chúng không chỉ muốn ảnh cưới đẹp mà còn mong có một câu chuyện riêng biệt. Vùng cao đáp ứng trọn vẹn điều đó với vẻ đẹp nguyên bản, hồn văn hóa và sự chân thật không thể tạo dựng ở resort hay bãi biển. Những bức ảnh cưới nơi bản làng như cầu nối tình yêu cá nhân với cội nguồn văn hóa.
Sự hiện đại, nếu có, đến từ cách tôi nhìn, cách tôi sử dụng ánh sáng, khung hình, bố cục và nhịp điệu hình ảnh. Tôi đặt những biểu tượng văn hóa vào ngữ cảnh rộng hơn, ví dụ như cô dâu trong bộ váy đỏ bước qua cầu tre mờ sương, hay chú rể đội khăn truyền thống ngồi bên bếp lửa, ánh sáng le lói hắt lên khuôn mặt. Những góc nhìn ấy mang màu sắc điện ảnh, có chất đương đại nhưng không làm mất đi tính bản địa.
Tôi tin rằng, nếu giữ được sự chân thực, thì yếu tố truyền thống và hiện đại không hề mâu thuẫn. Truyền thống là phần hồn, hiện đại là cách kể chuyện. Khi kết hợp hài hòa, ảnh cưới trở thành bản giao hưởng giàu chiều sâu văn hóa, cảm xúc cá nhân và giá trị lưu giữ lâu dài. Giới trẻ ngày nay tìm về cội nguồn bằng cách mặc trang phục dân tộc, giữ gìn nghi lễ truyền thống không phải để dàn dựng mà vì trân trọng và yêu quý giá trị văn hóa ấy.
Ảnh cưới không chỉ là kỷ niệm, mà còn là bảo tồn văn hóa - giữ gìn trang phục thêu tay, nghi thức xưa, ánh mắt trìu mến và khói bếp chiều tà. Mỗi bộ ảnh tôi thực hiện tại vùng cao là một phần nhỏ trong việc gìn giữ ký ức ấy. Bởi, váy thêu sẽ cũ đi, nhà gỗ sẽ thay bằng mái tôn, tiếng khèn cũng vắng dần... Nhưng ảnh nếu được chụp đúng, sẽ mãi là minh chứng sống động. Tôi không chỉ chụp người, mà còn chụp cả ký ức, để mai sau, khi con trẻ mở mở album cưới của cha mẹ và nhận ra: “Chúng ta từng có một nền văn hóa đẹp đến thế”.
