“Đấy vàng, đây cũng đồng đen
Đấy hoa thiên lý, đây sen Tây Hồ...”
Trà ướp sen không chỉ là một thức uống, mà cả một nghệ thuật, một nếp văn hóa tinh túy của người Hà Nội. Sự hòa quyện diệu kỳ giữa vị chát thanh, ngọt hậu của trà xanh và hương thơm thanh khiết, dịu dàng của hoa sen đã tạo nên một thứ "đặc sản" mang đậm hồn cốt đất kinh kỳ.
Nếu như xưa kia, những gia đình Hà Nội thường tự tay ướp trà sen để dành làm quà biếu, để tiếp đãi khách quý trong những ngày Tết cổ truyền, thì giờ đây, trà sen đã trở thành một biểu tượng, một thức quà đặc sắc gói trọn hương vị và tinh thần của Hà thành, được săn đón không chỉ trong nước mà còn vươn ra thế giới.
Không phải ngẫu nhiên, trà sen Hà Nội lại được mệnh danh là đệ nhất trà
Tinh hoa văn hoá đượm hương xưa
Không ai biết chính xác từ bao giờ, nghệ thuật ướp trà sen đã bén rễ và trở thành một phần không thể thiếu trong văn hóa người Hà Nội. Các bậc cao niên thường kể rằng, vùng Hồ Tây, đặc biệt là khu vực quận Tây Hồ, từng là vựa sen bạt ngàn. Chính từ những đầm sen bát ngát ấy, cùng với sự khéo léo của người dân, đặc biệt là những người sinh sống tại các phường như Quảng An và Nhật Tân, nghệ thuật ướp trà sen đã hình thành và phát triển. Họ chọn trà xanh Thái Nguyên danh tiếng để kết hợp với giống hoa sen bách diệp (còn gọi là sen trăm cánh) đặc trưng của Hồ Tây, từ đó khai sinh ra thứ "Thiên cổ đệ nhất trà" mang tên trà sen Hồ Tây hay trà sen Tây Hồ.
Để làm ra được 1kg, người nghệ nhân cần đến 1000 bông sen và phải trải qua 7 lần tẩm ướp với quy trình rất kỳ công, tỉ mỉ
Mặc dù ngày nay có nhiều nơi làm trà ướp sen, nhưng không một vùng nào có thể tái tạo được hương vị đặc trưng, độc đáo như trà sen Tây Hồ. Dường như, mọi tinh hoa của đất trời, của khí hậu, của nguồn nước và cả tâm hồn người Hà Nội đã hội tụ trong từng cánh trà, từng hương sen của vùng đất này.
Trà sen Hồ Tây là sự hòa quyện giữa vị đậm đà của chè Tân Cương (Thái Nguyên) với hương thơm ngát của gạo sen Bách Diệp. Qua đôi bàn tay khéo léo của những người nghệ nhân, đã tạo ra thức trà thơm ngon, thanh tao
Vào độ tháng sáu, khi những đầm sen bắt đầu bung nở, cũng là lúc các gia đình nghệ nhân làm trà sen tại phường Quảng An, Nhật Tân lại bước vào vụ mùa bận rộn nhất. Theo chia sẻ của những nghệ nhân lâu năm, để tạo ra một mẻ trà sen Tây Hồ thượng hạng, đòi hỏi sự đầu tư rất lớn về thời gian và công sức. Loại sen được chọn để ướp trà phải là những bông sen mọc tại đầm làng Quảng Bá, với đặc điểm cánh phớt hồng, nụ vừa chớm nở để đảm bảo hương thơm đậm đà nhất.
Những bông hoa sen được hái từ sáng sớm, khi còn hơi sương, để đảm bảo độ tươi và giữ được hương thơm của sen
Quy trình ướp trà sen là một chuỗi các công đoạn tỉ mỉ. Sen được hái vào lúc sáng sớm, khi hoa còn tươi rói và đọng sương đêm, sau đó được đưa về, bóc từng lớp cánh sen để lấy gạo sen – phần được ví như "túi hương" chứa đựng tinh túy của bông hoa. Việc lấy gạo sen là khâu khó nhất, đòi hỏi sự nhanh tay và khéo léo tột độ để gạo sen không bị vỡ nát, làm bay mất hương thơm quý giá.
Việc lấy gạo sen là công đoạn khó nhất, người nghệ nhân phải khéo tay, nhanh mắt để gạo không bị nát giữ nguyên mùi thơm đặc trưng của sen
Trung bình, để ướp một kilogram trà theo phương pháp truyền thống, cần tới 1.000 đến 1.400 bông sen. Cứ một lượt trà lại được rắc một lượt gạo sen, sau đó ủ khoảng hai ngày rồi đem sấy khô. Quy trình ướp và sấy này được lặp đi lặp lại từ 5 đến 7 lần, kéo dài từ một đến hai tuần, nhằm đảm bảo hương thơm của sen quyện sâu vào từng sợi trà, tạo ra một thức uống hảo hạng với hương vị bền lâu.
Để đảm bảo chất lượng, người nghệ nhân chỉ thực hiện ướp trà vào buổi sáng
Nét tao nhã của người Hà thành
Chính bởi sự cầu kỳ, phức tạp trong cách chế biến, trà sen Tây Hồ được xem là một trong những loại trà có giá thành đắt đỏ nhất trên thị trường. Một kilogram trà sen thượng hạng có thể lên tới 7-10 triệu đồng, trong khi trà ướp trực tiếp trong bông sen (còn gọi là trà sen "xổi") có giá mềm hơn, dao động khoảng 30-50 nghìn đồng/bông, tương đương 3-5 triệu đồng/kg. Tuy nhiên, do phương pháp làm thủ công và tốn nhiều thời gian, số lượng trà sen truyền thống không nhiều, trở thành một món quà quý hiếm. Trà ướp "xổi" có số lượng lớn hơn và dễ tiếp cận hơn trên thị trường.
Ướp trà sen phải thao tác đủ 7 lần ướp. Trong đó, cứ một lượt gạo lại một lượt chè, ướp trà xong lại mang đi sấy khô
Uống trà sen cũng là một nghệ thuật, đòi hỏi sự cầu kỳ và tinh tế như chính cách nó được tạo ra. Người xưa thường dùng nước mưa hay nước sương sớm đọng trên lá sen để pha trà, thể hiện sự trân trọng tuyệt đối với thiên nhiên. Khi thưởng trà, họ thường ngồi dưới mái hiên thanh vắng, ngắm nhìn hồ sen xanh ngát mênh mang gió, để cảm nhận trọn vẹn hương vị và không gian.
Chính từ sự kì công, tỉ mỉ trong khâu sản xuất, toàn bộ đều được thực hiện thủ công nên số lượng trà sen làm ra hàng năm không nhiều. Giá trà sen vì thế cũng rất cao trên thị trường và thường phải đặt hàng từ sớm
Ngày nay, dù không gian sống đã có nhiều thay đổi, nhưng người sành trà vẫn giữ những nguyên tắc cơ bản. Nước dùng để pha trà thường là nước máy đã để lắng qua một ngày đêm cho hả hơi. Nước đun trà phải vừa độ, chỉ hơi lăn tăn tăm cá, và ấm pha trà tốt nhất là ấm sứ để giữ được hương vị thuần khiết. Một ấm trà sen được ướp và pha đúng cách sẽ mang đến vị ngọt, chát thanh dịu, và hương sen sẽ dần đậm đà trong vòm miệng, lan tỏa một cách đầy mê hoặc.
Nghề làm trà sen chỉ có mùa vụ lại cầu kỳ, tốn công sức nên hiện nay ở Hà Nội số nghệ nhân gắn bó với nghề này cũng chỉ đếm trên đầu ngón tay
Chính vì thế, dù có giá đắt đỏ bậc nhất thị trường nhưng không phải ai có tiền cũng có “duyên” thưởng thức loại trà hảo hạng được ví như “đệ nhất trà này”
Trong những ngày lễ, dịp đặc biệt hay đơn giản là những ngày đầu hạ, không gì tuyệt vời hơn khi được cùng người thân, bạn bè quây quần, nâng chén trà ướp sen. Nhâm nhi từng ngụm trà, cảm nhận nét tinh tế, đượm hương trong từng giọt, và thưởng thức hương hoa giữa tiết trời xuân, lòng người bỗng thấy thư thái, vui tươi và ấm áp. Trà sen không chỉ là một thức uống, mà còn là một trải nghiệm văn hóa, một sợi dây kết nối con người với những giá trị truyền thống đẹp đẽ của đất Thăng Long ngàn năm văn hiến.
