Ba lớp thời gian trên một khung cảnh thánh

Thiên Chúa giáo đến Việt Nam từ thế kỷ XVI theo bước chân các thương thuyền Bồ Đào Nha dọc vùng duyên hải Đông Nam Á. Đến khoảng năm 1615, hoạt động truyền giáo có tổ chức mới thực sự bắt đầu định hình, chủ yếu ở Đàng Ngoài. Những ghi chép còn lưu lại cho thấy vùng Nam Định – Ninh Bình (xứ Nam Sơn xưa) sớm trở thành một trong những trung tâm truyền giáo đầu tiên, nơi các họ đạo ven sông Hồng, sông Đáy hình thành và lớn dần theo từng thế hệ.

Bài liên quan

Hành trình của kiến trúc Pháp ở Việt Nam

Giáng sinh - Mùa trở về những thành phố không ngủ

Vùng đất này vốn đã là nơi giao thương và trao đổi văn hóa nhộn nhịp. Sự hiện diện của các làng nghề đá, gỗ, gốm… tạo nên một nền tảng vật chất và tinh thần khá cởi mở, khiến niềm tin tôn giáo mới dễ tìm thấy chỗ đứng. Qua các thế kỷ, dù trải qua cấm đạo, chiến tranh, cho đến những đợt di cư lớn, cộng đồng giáo dân nơi đây vẫn duy trì đời sống đức tin với một sự bền bỉ đáng kể.

Từ cuối thế kỷ XIX, các nhà thờ bằng đá và gỗ lim bắt đầu xuất hiện, mang dấu ấn giao thoa giữa kiến trúc phương Tây và tinh thần Á Đông. Đó cũng là giai đoạn vùng Nam Định – Ninh Bình định hình một diện mạo Công giáo rất riêng. Ngày nay, hai giáo phận Bùi Chu và Phát Diệm tiếp tục là cái nôi của cộng đồng Công giáo lớn nhất miền Bắc. “Đất thánh”, cách gọi ấy phản ánh sự kết hợp giữa lịch sử, ký ức và đời sống tôn giáo đã gắn bó với vùng đất này suốt hơn bốn thế kỷ.

Vào dịp cuối năm, ghé thăm một số công trình nhà thờ xứ này, đứng giữa giáo đường tĩnh lặng vào buổi sớm hoặc lúc chiều tà, ta dễ bắt gặp một vài người đang âm thầm cầu kinh, nghe thấy tiếng đám trẻ nô đùa ngoài sân thánh… mới cảm nhận rõ dù đời sống xã hội có phát triển nhanh chóng tới đâu thì nhà thờ vẫn luôn là điểm tựa tâm linh vững chãi đã định hình trong hơn 400 năm qua tại Việt Nam.

Box: Vào dịp cuối năm, ghé thăm một số công trình nhà thờ xứ này, đứng giữa giáo đường tĩnh lặng vào buổi sớm hoặc lúc chiều tà, ta dễ bắt gặp một vài người đang âm thầm cầu kinh, nghe thấy tiếng đám trẻ nô đùa ngoài sân thánh… mới cảm nhận rõ dù đời sống xã hội có phát triển nhanh chóng tới đâu thì nhà thờ vẫn luôn là điểm tựa tâm linh vững chãi đã định hình trong hơn 400 năm qua tại Việt Nam.

KHÚC CA BẰNG ĐÁ, GỖ LIM VÀ GIÓ

Những câu chuyện truyền miệng từ thời kỳ đầu Công giáo ở Bắc Bộ thường nhắc đến những nhà thờ dựng bằng tre nứa, có thể tháo nhanh khi cần. Dù khó kiểm chứng hoàn toàn, các giai thoại ấy phần nào phản ánh sự bấp bênh của cộng đoàn lúc bấy giờ. Ở nhiều vùng ven biển và ven sông, chuông không dám treo, thánh giá đôi khi cất kỹ trong buồng; thay vào đó chỉ là tiếng kẻng gỗ báo giờ cầu nguyện. Hình ảnh ấy, dù thuộc về ký ức truyền đời cho thấy một giai đoạn mà đức tin tồn tại trong sự thận trọng.

Đến cuối thế kỷ XIX, khi bối cảnh xã hội và chính trị cho phép xây dựng nhà thờ kiên cố hơn thì những thánh đường mang dấu ấn châu Âu dần xuất hiện với hệ vòm kiểu dáng Gothic, cửa sổ hoạ tiết hoa bằng kính màu, kết cấu cứng và hệ mái ngói mang dáng hình đậm kiểu dáng kiến trúc thuộc địa. Nhiều vật liệu như ngói ardoise, sắt thép, kính màu… được đưa từ Pháp sang, tạo nên diện mạo kiến trúc khác biệt hẳn so với cảnh quan làng quê Việt Nam.

Tuy nhiên, ngay trong thời kỳ giao thoa mạnh mẽ ấy, không ít linh mục Việt Nam chủ động tìm một hướng đi bản địa và nhà thờ Phát Diệm là minh chứng rõ nhất. Quần thể Phát Diệm là sự kết hợp hài hoà giữa đá ong, gỗ lim với mái cong và cột gỗ phỏng theo kiến trúc đình chùa của người Việt, nhưng vẫn giữ cấu trúc phụng vụ của Giáo hội Latinh. Trong ánh sáng buổi sáng sớm, những chi tiết ấy hiện lên vừa gần gũi, vừa nghiêm cẩn, đó là thứ thẩm mỹ giao thoa đã trở thành biểu tượng của Công giáo Việt Nam, được giới kiến trúc trong và ngoài nước đón nhận, ngưỡng mộ và học hỏi.

Ở Kon Tum, nhà thờ gỗ với đường nét nhà Rông kết hợp hoa văn Bahnar tiếp tục mở rộng cuộc đối thoại giữa kiến trúc bản địa và tinh thần nhà thờ phương Tây, có thể dễ dàng tìm thấy ở Nhà thờ Cam Ly, hay nhờ thờ Mai Anh (Lâm Đồng). Những thử nghiệm này đã đặt nền móng vững chắc cho một dòng kiến trúc tôn giáo giàu bản sắc. Sau năm 1954, khi nhiều giáo dân ở miền Bắc di cư vào Nam, các thánh đường được xây dựng lại với tinh thần giản lược: rộng, thực dụng, ưu tiên sức chứa trong bối cảnh chiến tranh.

Giai đoạn 1975-1986, điều kiện xây dựng hạn chế khiến nhiều nhà thờ xuống cấp dần, nhưng sinh hoạt đạo vẫn tiếp diễn trong sự tiết chế của một thời kỳ nhiều khó khăn. Từ thập niên 1990, cùng với sự mở cửa của đất nước, kiến trúc nhà thờ bước vào một thời kỳ mới. Bê tông, kính, thép và những hình khối hiện đại xuất hiện ở nhiều nơi, phản ánh nhu cầu mở rộng cộng đoàn. Có nơi chọn ngôn ngữ hình học tối giản; có nơi lấy cảm hứng từ bàn tay chắp, từ chim bồ câu, hoặc từ con thuyền mỗi nơi một câu chuyện.

Hành trình kiến trúc hơn bốn thế kỷ ấy cho thấy sự thích ứng liên tục của cộng đồng giữa bảo tồn và đổi mới, giữa ký ức và nhu cầu thực tế.

KIẾN TRÚC TÔN GIÁO MIỀN BẮC: DÒNG SÔNG KHÔNG NGỪNG CHẢY

Hai thập kỷ gần đây, vùng Nam Định – Ninh Bình chứng kiến những chuyển biến mạnh mẽ. Các công trình cổ như Phát Diệm hay Phú Nhai vẫn được bảo tồn cẩn trọng: thay từng viên ngói, gia cố nền móng, vệ sinh phù điêu phủ rêu qua trăm năm. Mỗi dấu vết thời gian nơi đây đều được giữ gìn như một phần ký ức chung của vùng biển gia với đồng bằng.

Box: Hai thập kỷ gần đây, vùng Nam Định – Ninh Bình chứng kiến những chuyển biến mạnh mẽ. Các công trình cổ như Phát Diệm hay Phú Nhai vẫn được bảo tồn cẩn trọng: thay từng viên ngói, gia cố nền móng, vệ sinh phù điêu phủ rêu qua trăm năm. Mỗi dấu vết thời gian nơi đây đều được giữ gìn như một phần ký ức chung của vùng biển gia với đồng bằng.

Trong khi đó, nhiều giáo xứ mới phải mở rộng hoặc xây mới để đáp ứng nhu cầu của cộng đồng ngày càng đông. Sự hòa trộn kiến trúc là điều dễ thấy: mái cong gợi đình chùa Việt Nam song hành với tháp chuông Gothic; họa tiết sen – cúc chạm khắc trên gỗ lim xen lẫn hoa văn phương Tây. Vật liệu địa phương như đá Ninh Bình, gạch Bát Tràng, ngói âm dương xuất hiện nhiều hơn, giúp những công trình mới hòa vào cảnh quan quanh chúng thay vì đứng tách biệt. Ở những khu đô thị mới, nhiều giáo xứ hướng đến kiến trúc mở: tường kính, ánh sáng tự nhiên, lối vào dành cho người khuyết tật, sân hành hương rộng. Đời sống tôn giáo gắn liền hơn với sinh hoạt cộng đồng khi nhà thờ trở thành nơi gặp gỡ, tổ chức sự kiện nhỏ, sinh hoạt thiếu nhi hay các buổi học giáo lý.

Tuy nhiên, trong bối cảnh thay đổi để đáp ứng nhu cầu thực tế của giáo dân, câu chuyện nhà thờ Bùi Chu cũ vẫn là một vết hằn sâu trong ký ức. Công trình Gothic hơn 130 năm tuổi từng được xem là một trong những thánh đường đẹp nhất miền Bắc bị hạ giải năm 2019 do nguy cơ xuống cấp và nhu cầu thực tế cần sức chứa lớn hơn. Nhà thờ mới đang dần hoàn thiện, hiện đại và rộng rãi nhưng trong ký ức nhiều người, khoảng trống của công trình cũ vẫn chưa thể lấp đầy. Câu chuyện ấy cho thấy bài toán khó giữa di sản và nhu cầu mục vụ là điều kiến trúc tôn giáo ở miền Bắc luôn phải đối diện.

NHÀ THỜ VÀ ĐÊM THÁNH VÔ CÙNG

Ngày hôm nay, khi đi qua vùng đất này, người ta dễ dàng nhận thấy ba lớp thời gian cùng tồn tại: những nhà thờ cổ mang vết tích trăm năm, những thánh đường mới vẫn giữ mái cong và gỗ lim và những không gian đương đại ngập tràn ánh sáng. Tất cả cùng hiện diện trong một cảnh quan tĩnh lặng nhưng giàu chuyển động. Nhà thờ không chỉ là chỗ hành lễ, đó là nơi lưu giữ ký ức của cộng đồng. Từ rửa tội, cưới hỏi đến tang lễ, từ tiếng chuông chiều đến những buổi kinh tối, đời sống đạo đã đi vào từng khoảnh khắc sinh hoạt của người dân nơi đây.

Vào đêm Giáng sinh, sự gắn bó ấy hiện lên rõ nhất. Khi ánh đèn trang trí phủ lên mái cong, hang đá được dựng giữa sân giáo đường, và tiếng chuông ngân qua cánh đồng, không gian trở nên vừa ấm áp vừa trang nghiêm. Cho dù đó là Phát Diệm cổ kính, một nhà thờ mới bằng kính và thép, hay chỉ là nguyện đường nhỏ, mỗi nơi đều hóa thành một “Bethlehem” của riêng cộng đoàn. Trẻ con đội mũ ông già Noel, người già chống gậy lặng lẽ tìm chỗ đứng, và tiếng hát của những bản thánh ca trầm bổng vang lên bằng chất giọng mộc mạc của người địa phương. Trong khoảnh khắc ấy, kiến trúc thôi không còn là câu chuyện của vật liệu, mà trở thành nhịp tim chung của cộng đồng, là sự tiếp nối giữa các thế hệ giáo dân, cả với lương dân.

Và ngày hôm nay khi Giáng sinh đến, những mái cong và tháp chuông ở vùng ven biển này lại bừng sáng lên trong mùa lễ mới, như cách chúng đã làm bốn thế kỷ qua, một truyền thống không đứt đoạn, ấm áp và bền bỉ.

Phương Thảo là Biên tập viên của Tạp chí Travellive. Cô đam mê xê dịch và thích ghi lại những khoảnh khắc bằng máy ảnh tại mỗi vùng đất đặt chân đến. Du lịch, nghệ thuật, lifestyle là chủ đề viết lách yêu thích của Phương Thảo.

Bài: Tàn Nhang - Ảnh: Triệu Chiến