Nằm yên bình dưới chân đèo Cù Mông huyền thoại, thuộc xã Xuân Bình, thị xã Sông Cầu, tỉnh Phú Yên, làng nghề sản xuất muối Tuyết Diêm không chỉ là một địa danh quen thuộc mà còn là biểu tượng sống động của một nghề truyền thống đã được gìn giữ và phát triển qua hàng thế kỷ. Với lịch sử hình thành từ thế kỷ XVIII, làng muối này đã gắn bó mật thiết với cuộc sống của người dân ven biển và quá trình hình thành, phát triển của vùng đất "hoa vàng cỏ xanh" này.
Thăng trầm làng muối
Trong văn hóa dân gian Việt Nam, muối không chỉ là gia vị mà còn mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc. Theo quan niệm của người xưa, muối là thứ mặn, có khả năng chống xú uế, xua đuổi tà ma và mang lại nhiều may mắn cho gia đình. Tục "mua muối đầu năm" được duy trì để cầu mong một năm tình người mặn mà, gia đình hòa khí, vợ chồng con cái gắn bó keo sơn, và các mối quan hệ làm ăn thuận lợi. Hơn thế nữa, đối với những người Việt cần cù, tiết kiệm, việc mua muối đầu năm còn là lời nhắc nhở cha mẹ dành cho con cái về đức tính "ăn dè, ăn nhịn", tiết kiệm tiền để "cuối năm mua vôi" xây nhà.
Nghề làm muối Tuyết Diêm ở Phú Yên là bức tranh lao động đầy sức sống tại thị xã Sông Cầu
Theo dòng chảy lịch sử, từ thời vua Gia Long, làng muối Tuyết Diêm ban đầu được biết đến với tên gọi Hoa Diêm. Mãi đến triều vua Minh Mạng, khi người dân bắt đầu khai thác nước mặn từ đầm Cù Mông để phục vụ sản xuất, cái tên Tuyết Diêm chính thức ra đời. Cái tên "Tuyết Diêm" mang ý nghĩa "muối trắng như tuyết", không chỉ miêu tả vẻ đẹp tinh khôi của từng hạt muối mà còn ngầm khẳng định chất lượng vượt trội, tinh túy của đặc sản nơi đây.
"Muối Cù Mông ba mươi đồng một hạt"
Muối Tuyết Diêm còn được các lão diêm dân gọi bằng cái tên thân thuộc là muối Cù Mông. Tên gọi này bắt nguồn từ việc làng muối nằm ngay dưới chân đèo Cù Mông, và ngày xưa, tàu thuyền từ khắp mọi miền Nam chí Bắc khi đến đây mua muối đều lấy hướng Nam chân đèo làm dấu để lái tàu vào Tuyết Diêm. Điều này cho thấy sự nổi tiếng và vị trí quan trọng của làng muối trong giao thương đường biển thời bấy giờ.
Nghề làm muối khá vất vả, nắng ưa nhưng mưa không chịu. Vì thế, người dân tại làng Tuyết Diêm thường phải ra đồng làm việc vào những ngày nắng trong trời. Lúc ấy, nước biển mới nhanh được sắc lại và trở thành muối
Trong ký ức của các vị lão diêm dân, thời Pháp thuộc, muối Tuyết Diêm quý giá không khác gì vàng. Chính quyền thực dân đã phải xây dựng những nhà kho kiên cố ngay giữa đồng muối, đồng thời thiết lập một hệ thống quan chức chặt chẽ từ chánh chủ thầu, phó chủ thầu đến thầy cai, thầy đội và lính bồi, luân phiên canh gác ngày đêm để bảo vệ từng hạt muối. Giá trị phi thường của muối Tuyết Diêm thời đó được diễn tả qua câu ca truyền miệng của người dân trong làng: "Muối Cù Mông ba mươi đồng một hạt".
Bức tranh lao động thanh bình giữa trời Phú Yên
Làng nghề muối Tuyết Diêm sở hữu diện tích sản xuất rộng lớn khoảng 120 ha, nằm cạnh Quốc lộ 1A, cách trung tâm TP. Tuy Hòa khoảng hơn 60 km về phía Bắc. Vị trí địa lý thuận lợi này không chỉ giúp việc vận chuyển muối dễ dàng mà còn tạo điều kiện cho du khách ghé thăm, trải nghiệm và hòa mình vào hành trình khám phá những nét đặc sắc của vùng đất Phú Yên.
Nghề làm muối dường như đã gắn liền và thấm nhuần vào trong đời sống sinh hoạt của người dân nơi đây
Dưới ánh nắng chói chang của miền Trung, những ruộng muối Tuyết Diêm trải dài tít tắp như những tấm gương khổng lồ phản chiếu bầu trời xanh thẳm, với hàng triệu hạt muối lấp lánh tạo nên một cảnh tượng lộng lẫy và huyền ảo. Vẻ đẹp của làng muối không chỉ nằm ở khung cảnh thiên nhiên hùng vĩ mà còn ở hình ảnh những diêm dân cần mẫn, chăm chỉ lao động. Họ cặm cụi cào muối, vun đống, tạo nên những hình ảnh đẹp và đầy ý nghĩa về cuộc sống lao động chân thực, chắt chiu từng hạt mặn từ biển cả.
Điểm đặc biệt làm nên sự khác biệt của muối Tuyết Diêm so với các vùng muối khác là quá trình chế biến sau thu hoạch. Trong khi nhiều nơi hạt muối từ ruộng đã là thành phẩm cuối cùng, người dân Tuyết Diêm còn tiếp tục tinh chế để tạo ra những sản phẩm muối tinh túy hơn nữa.
Muối Tuyết Diêm không những trắng như tuyết mà phẩm chất rất tốt, nhiều người làm nước mắm gần xa đến mua về chượp với cá cơm để có những lít nước mắm nhỉ ngon nhất
Hạt muối Tuyết Diêm không chỉ trắng trong như tuyết mà phẩm chất còn vô cùng tốt, với vị mặn đậm đà nhưng không hề gắt. Chính phẩm chất ưu việt này đã khiến muối Tuyết Diêm trở thành nguyên liệu không thể thiếu cho những người làm nước mắm gần xa, đặc biệt là để chượp với cá cơm tạo ra những lít nước mắm nhỉ ngon nhất. Từ đó, góp phần hình thành và phát triển các làng nghề nước mắm truyền thống nổi tiếng như Gành Đỏ, Mỹ Quang, Mỹ Á.
Theo lời người dân nơi đây kể lại, thời Pháp thuộc, muối ở Tuyết Diêm quý giá như vàng
Làng nghề sản xuất muối Tuyết Diêm không chỉ là một trung tâm kinh tế mà còn là một điểm đến văn hóa độc đáo. Du khách khi đến đây có thể trực tiếp tìm hiểu về nghề làm muối truyền thống, khám phá văn hóa diêm dân và tận hưởng những trải nghiệm đầy thú vị về hoạt động sản xuất, cuộc sống lao động đầy vất vả nhưng cũng rất đỗi bình dị của người dân.
Du khách có thể dạo bước trên những con đường nhỏ giữa ruộng muối, cảm nhận mặt đất nóng ran dưới chân và hít thở không khí trong lành mang theo mùi mặn mòi của biển. Đây cũng là cơ hội tuyệt vời để giao lưu với những người diêm dân, lắng nghe câu chuyện về nghề, và chụp những bức ảnh "sống ảo" độc đáo với background là cánh đồng muối trắng muốt.
Nhận thấy tiềm năng to lớn này, vào tháng 11/2024, UBND tỉnh Phú Yên đã ban hành quyết định Đề án thí điểm xây dựng các mô hình du lịch nông thôn và phát triển sản phẩm OCOP trong xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2024-2025. Trong đó, mô hình du lịch cộng đồng gắn với sản xuất muối tại thôn Tuyết Diêm là một trong 9 mô hình được tỉnh Phú Yên lựa chọn để ưu tiên phát triển. Điều này mở ra một tương lai tươi sáng cho làng muối, không chỉ giúp bảo tồn nghề truyền thống mà còn đa dạng hóa sinh kế cho người dân.
Ngày nay, muối Tuyết Diêm đã khẳng định được vị thế vững chắc trên thị trường trong nước và thậm chí còn được xuất khẩu sang Campuchia để phục vụ cho việc ướp cá, làm nước mắm hay chế biến các loại khô. Dù trải qua bao phen vất vả, nhưng với những thành tựu và giá trị mà hạt muối mang lại, người dân Tuyết Diêm vẫn luôn tự hào, cần mẫn lao động và hiếm khi nghĩ đến việc bỏ nghề. Trong làng, có những diêm dân đã gắn bó với nghề hơn 50 năm, chứng kiến bao thăng trầm của hạt muối. Hạt muối nơi đây dường như đã ăn sâu vào trong nếp sống, ước mơ và trở thành một phần không thể tách rời trong tâm hồn của những người con làng muối Tuyết Diêm.
