Lễ cúng tất niên, một nghi thức thiêng liêng và ý nghĩa trong văn hóa người Việt, không chỉ là dịp để tổng kết một năm cũ với những thành công và cả những thiếu sót, mà còn là lúc chúng ta bày tỏ lòng thành kính sâu sắc đối với ông bà, tổ tiên. Đây là cơ hội để con cháu thể hiện sự biết ơn đến những người đã sinh thành và nuôi dưỡng, đồng thời cầu mong một năm mới an lành, hạnh phúc và thịnh vượng.
Trong không khí ấm áp của gia đình, mâm cơm cúng tất niên được chuẩn bị chu đáo với những món ăn đặc trưng của từng vùng miền, thể hiện sự trân trọng và tấm lòng của người con đối với gia đình. Những ngày cuối năm âm lịch, khi tiết trời chuyển lạnh, hương thơm của trầm hương quyện lẫn với mùi bánh chưng, thịt gà luộc... tạo nên một không gian ấm cúng, đoàn viên.
Theo truyền thống cha ông, cứ vào cuối năm là các gia đình Việt bắt đầu sum họp và cúng bữa cơm tất niên được xem như là bữa cơm cuối cùng trong năm
Cúng tất niên không chỉ là một nghi lễ đơn thuần mà còn là dịp để mọi người trong gia đình quây quần bên nhau, kể cho nhau nghe những câu chuyện của một năm qua, cùng nhau ôn lại những kỷ niệm đẹp và hướng tới những dự định mới trong năm tới. Đây cũng là cơ hội để con cháu được nghe những lời dạy bảo của ông bà, cha mẹ, giúp cho mỗi người thêm trân trọng những giá trị truyền thống của gia đình và dân tộc.
Để chuẩn bị cho lễ cúng tất niên, thông thường các gia đình sẽ làm hai mâm cỗ: mâm cúng gia tiên và mâm cúng trời đất, âm linh, cô hồn. Mâm cúng gia tiên, đặt trang trọng trên bàn thờ tổ tiên, là một phần không thể thiếu trong nghi lễ cúng tất niên. Đây không chỉ là một mâm cơm đơn thuần mà còn là biểu hiện sâu sắc của lòng thành kính, sự biết ơn mà con cháu dành cho ông bà, tổ tiên đã khuất. Qua mâm cỗ này, chúng ta thể hiện lòng hiếu thảo, cầu mong tổ tiên phù hộ độ trì cho gia đình luôn được bình an, hạnh phúc và thịnh vượng.
Bữa cơm này được chuẩn bị khá là đơn giản, không cần cầu kỳ, chỉ cần gia chủ thành tâm là được
Mâm cỗ cúng gia tiên thường được chuẩn bị rất chu đáo, với những món ăn đặc trưng của từng vùng miền, thể hiện nét văn hóa ẩm thực độc đáo của dân tộc. Tuy nhiên, dù ở bất kỳ đâu, mâm cỗ cúng gia tiên cũng đều mang ý nghĩa chung là sự tươm tất, trang trọng. Các món ăn thường được lựa chọn kỹ càng, từ những nguyên liệu tươi ngon nhất, chế biến cầu kỳ và bày trí đẹp mắt.
Tùy theo điều kiện kinh tế và phong tục tập quán của mỗi gia đình, mâm cỗ cúng gia tiên có thể có sự khác nhau. Tuy nhiên, thường không thể thiếu những món ăn truyền thống như bánh chưng, giò lụa, nem rán, gà luộc... Mỗi món ăn đều mang một ý nghĩa riêng, thể hiện sự kính trọng và lòng biết ơn đối với tổ tiên. Ví dụ, bánh chưng tượng trưng cho đất, tượng trưng cho sự gắn bó của con người với quê hương, đất nước. Giò lụa, nem rán thể hiện sự khéo léo, tỉ mỉ của người phụ nữ trong gia đình. Gà luộc tượng trưng cho sự may mắn, thịnh vượng. Ngoài các món ăn truyền thống, mâm cỗ cúng gia tiên còn có thể có thêm các loại hoa quả tươi, trầu cau, rượu, và không thể thiếu bài vị của ông bà, tổ tiên. Tất cả được sắp xếp một cách cân đối, hài hòa, tạo nên một không gian trang nghiêm và ấm cúng.
Mâm cúng trời đất, âm linh, cô hồn, đặt trang trọng ngoài sân hoặc khoảng không gian trước nhà, âm cỗ cúng trời đất thường được chuẩn bị rất chu đáo, với những lễ vật đơn giản nhưng mang ý nghĩa sâu sắc. Ngoài những lễ vật cơ bản như hoa quả tươi, trầu cau, rượu, chúng ta còn có thể chuẩn bị thêm các món ăn truyền thống như xôi, gà luộc, bánh kẹo... Mỗi món ăn đều mang một ý nghĩa riêng, thể hiện sự thành tâm và lòng biết ơn của con người.
Đối với người miền Bắc, trong mâm cỗ cúng tất niên luôn phải đầy đủ; 4 bát, 4 đĩa (mâm cỗ nhỏ); 6 bát, 6 đĩa hoặc 8 bát, 8 đĩa với mâm cỗ lớn. Cũng có nhà chuẩn bị mâm cỗ lớn xếp cao từ 2 đến 3 tầng
Việc đặt mâm cỗ cúng ngoài trời không chỉ đơn thuần là một nghi thức mà còn mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc. Theo quan niệm dân gian, việc cúng ngoài trời giúp cho các vị thần linh, âm linh dễ dàng nhận được lễ vật và phù hộ độ trì cho gia đình. Đồng thời, việc cúng ngoài trời cũng tạo ra một không gian linh thiêng, giúp cho mọi người trong gia đình cảm thấy thanh tịnh và thư thái hơn.
Mâm cỗ chỉ nên vừa đủ, phù hợp với số người trong gia đình, không nên quá nhiều gây thừa mứa, lãng phí, lễ bạc nhưng lòng thành thì thần linh, tổ tiên sẽ cảm nhận được. Hiện nay, nhiều gia đình, nhất là những gia đình sống ở chung cư hay có không gian hạn chế, chỉ chuẩn bị một mâm cỗ cúng tất niên trong nhà.
Những vật phẩm không thể thiếu trong lễ cúng tất niên như hương và đèn tượng trưng cho sự kết nối giữa âm và dương. Hương tượng trưng cho các vì sao, còn đèn đại diện cho Mặt trời và Mặt trăng. Trên bàn thờ, bạn cần chuẩn bị đủ 2 cây đèn để tạo sự cân đối và trang nghiêm cho nghi lễ. Các vật phẩm này giúp gia chủ tạo ra không gian linh thiêng.
Để thực hiện nghi lễ cúng tất niên, mỗi gia đình chuẩn bị một mâm cơm tươm tất dâng lên ông bà, tổ tiên
Mâm ngũ quả gồm 5 loại quả khác nhau, mỗi loại mang một ý nghĩa tượng trưng cho các ước nguyện của gia chủ, từ cầu tài lộc đến cầu bình an. Các quả trong mâm phải là loại ăn được, đẹp mắt, không bị dập hay sâu.
Ở miền Bắc, mâm cỗ cúng tất niên rất chu đáo và tỉ mỉ, với những món ăn truyền thống mang đậm nét văn hóa cổ truyền. Ngoài những món ở trên, giò lụa, canh măng và dưa muối cũng là những món ăn quen thuộc.
Bữa cơm cuối cùng của năm mang ý nghĩa tiễn năm cũ và cầu mong năm mới may mắn, thịnh vượng
Mâm cỗ cúng tất niên của người miền Trung lại có phần đơn giản hơn, các món đặc trưng gồm giò lụa, thịt gà, thịt heo và bánh tét. Đặc biệt, hành muối cũng là món ăn không thể thiếu.
Khác biệt với miền Bắc và miền Trung, mâm cỗ cúng tất niên của người miền Nam thường mang những món ăn đậm hương vị miền nhiệt đới. Với khí hậu ấm áp, mâm cỗ cúng miền Nam có sự phong phú và đa dạng hơn với những món như canh khổ qua - món ăn vừa đậm đà vừa có tác dụng thanh nhiệt, chả giò, thịt kho trứng, gỏi tôm thịt, và bánh tét ăn kèm với củ kiệu.
Khi mâm cỗ đã được chuẩn bị tươm tất, hương khói nghi ngút, không khí trở nên trang nghiêm và thành kính. Lúc này, người lớn tuổi trong gia đình sẽ đảm nhận vai trò chủ tế. Mỗi thành viên trong gia đình đều thành tâm làm lễ theo, cùng nhau cầu nguyện cho một năm mới an lành, hạnh phúc. Những đứa trẻ con cũng được cha mẹ hướng dẫn để hiểu về ý nghĩa của lễ cúng, giúp các em hình thành lòng biết ơn đối với ông bà, tổ tiên và các vị thần linh.
