Tết Nguyên Đán, một lễ hội mang đậm bản sắc văn hóa châu Á, đã trở thành sợi dây kết nối tinh thần của hàng tỷ người dân. Từ những đất nước đông dân như Trung Quốc, Ấn Độ cho đến những quốc gia nhỏ bé như Bhutan, Nepal, Tết đều được đón chào với những nghi thức và phong tục đặc trưng riêng.
Ở Việt Nam, đất nước với 54 dân tộc anh em, Tết Nguyên Đán càng trở nên đặc biệt với muôn vàn sắc màu văn hóa. Mỗi dân tộc đều có những cách đón Tết riêng, có cho mình những phong tục tập quán khác biệt, tạo nên một bức tranh văn hóa đa dạng và phong phú.
Đồng bào người Thái đón năm mới bằng tiếng sấm
Theo quan niệm của người dân tộc Thái thì tiếng sấm đầu tiên sau Tết Nguyên đán báo hiệu năm mới thực sự đến với mọi người, mọi nhà. Đây là thời điểm thích hợp cho việc tra hạt, trồng cây, vì vậy ngay sau ngày có tiếng sấm, mọi người cùng nhau lên nương, xuống đồng lao động sản xuất và cùng cầu chúc cho năm mới mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt bội thu.
Hội đón sấm, theo tục lệ từ xa xưa, khi có tiếng sấm đầu tiên trong năm rền vang, ấy là lúc bản làng người Thái vào hội
Trước kia, đồng bào dân tộc Thái không có Tết Nguyên đán như bây giờ. Tết của đồng bào Thái là dịp tháng 3, khi có tiếng sấm trời vang rền khắp nơi nơi, trăm hoa đua nở, chồi non biếc xanh cả núi rừng, người Thái mới bắt đầu nghi lễ "Chôm pý mở" - mừng năm mới.
Đây là một tục lễ quan trọng nhất trong đời sống tín ngưỡng dân gian của đồng bào dân tộc Thái. Trước đây, mâm cúng trong ngày mừng có tiếng sấm đầu tiên của năm rất đơn giản, chỉ có một chai rượu với 5 cái chén, 5 bát nước và 2 miếng trầu têm đặt giữa gian thờ, rồi mời thầy mo đến cúng.
Khi có tiếng sấm đầu tiên trong năm rền vang (từ tháng 1 đến tháng 3 âm lịch), điều đầu tiên các ông bố, bà mẹ làm là gọi báo cho con cái, anh em trong gia đình được biết. Sau đó, những người lớn tuổi đi khắp trong nhà mình, đi đến đâu chủ nhà cũng chạm tay vào các đồ dùng, vật dụng với ý nghĩa “đánh thức” chúng dậy và báo cho biết ông trời đã cho ngày đẹp của năm mới.
Không cầu kỳ, lãng phí, không nhuộm màu mê tín dị đoan... có thể nói lễ hội đón tiếng sấm đầu năm của đồng bào Thái là một trong những tập quán ăn Tết cổ truyền
Cùng thời điểm này, các bà, các mẹ luộc trứng phát cho mỗi người trong gia đình một quả để rửa mặt, cầm quả trứng gà xoa đều lên mặt và đọc câu khấn bằng tiếng Thái: “Xuồi na phá hoọng, pí mờ dù đí, còi ci còi dù hơ na mốt nừng xày na mảy nừng tánh, Hánh nừng cháng, nừng má”. Tạm dịch nghĩa là: “Rửa mặt mừng tiếng sấm, mừng năm mới, cầu cho mặt mình được trắng trẻo như trứng gà bóc, được trơn tru như quả dưa, mạnh khỏe như voi, như ngựa trong rừng…”. Xong việc rửa mặt, rửa trứng, trẻ nhỏ dùng ống nứa rỗng hai đầu để hút nước súc miệng với ý nghĩa, mong năm mới mọi việc sẽ thông suốt, trôi chảy, trẻ con thông minh nhanh trí. Sau việc hút nước, trứng gà được luộc chín và mọi người đều ăn quả trứng phần mình.
Việc tổ chức Tết mừng tiếng sấm - một phong tục ý nghĩa duy nhất còn được lưu giữ đến ngày nay là cách để đồng bào dân tộc Thái gìn giữ cội nguồn, nét văn hóa đặc trưng của dân tộc mình.
Tục “cướp giọng gà đón Tết” của người Pu Péo
Người Pu Péo là một trong những cư dân lâu đời nhất ở vùng cao cực Bắc tỉnh Hà Giang. Tuy số người Pu Péo còn lại rất ít nhưng những phong tục mà họ giữ lại được quả thật rất độc đáo, trong đó phải kể tới tục “Cướp giọng gà ngày Tết”.
“Cướp giọng gà” hay “Đón giọng gà” là phong tục rất độc đáo của người Pu Péo
Trước kia, người Pu Péo ở nhà sàn nhưng do rừng bị tàn phá nhiều nên việc tìm kiếm nguyên vật liệu trở nên khó khăn, họ đã phải chuyển sang ở nhà đất. Nhà của người Pu Péo có lối kiến trúc chuyên biệt, phân bố không gian sinh hoạt trong một tầng duy nhất rất khoa học. Ngôi nhà trổ một cửa chính ở gian giữa, phía trên cao có thêm năm cửa sổ để hứng ánh sáng. Các cột đá kê dưới chân cửa thường được khắc hình con gà trống và mặt trời là biểu tượng cho âm dương tương hợp, nguồn gốc của sự tăng trưởng và phồn thịnh của con người cùng vạn vật trong vũ trụ.
Có lẽ cũng bởi quan niệm này nên vào lúc Giao thừa, người Pu Péo còn có tục “đón giọng gà” hay “cướp giọng gà” để cầu mong may mắn cho năm mới. Khi đến thời khắc Giao thừa, người Pu Péo phải canh chừng mấy chú gà trống. Khi gà vỗ cánh, chuẩn bị gáy, họ đốt ngay một quả pháo, ném vào chuồng gà. Lũ gà giật mình, nhảy lên thi nhau gáy. Ngay lập tức, mọi người hò nhau hát vang trời để át tiếng gà gáy. Người Pu Péo quan niệm: tiếng gà gáy vừa hay, vừa thiêng liêng, đánh thức cả ông mặt trời dậy. Vì thế, ai át được tiếng gà thì sang năm mới sẽ hát hay, gặp nhiều may mắn, thành đạt, hạnh phúc.
Người Pu Péo là một trong những cư dân lâu đời nhất ở vùng cao cực Bắc Hà Giang
Không chỉ duy trì phong tục đón giọng gà mà dân tộc Pu Péo còn có một phong tục đón Tết cổ truyền rất độc đáo. Trong những ngày Tết, người Pu Péo cũng có tục gói bánh chưng nhưng lại gói hai loại bánh: bánh chưng đen (mí uột lặng) ăn vào tối 29 Tết để kết thúc năm cũ và bánh chưng trắng (mí uột lìn) cúng vào tối 30 Tết để mừng năm mới. Khi bước sang năm mới (qua 12 giờ đêm), nếu ai mở cửa ra ngoài thì khi vào nhà phải mang quà vào lấy may, quà đó có thể là một bó củi.
Tục dán giấy đỏ ăn Tết của người Tày, Nùng
Trong ngôi nhà sàn truyền thống của người Tày, Nùng, nơi linh thiêng nhất chính là bàn thờ tổ tiên. Bàn thờ thường được đặt ở gian giữa, vị trí cao nhất và trang trọng nhất của ngôi nhà, thể hiện sự tôn kính sâu sắc mà người Nùng dành cho các thế hệ đi trước.
Màu đỏ trong quan niệm của người phương Đông là màu của lửa và máu; màu đỏ tượng trưng cho sự ấm áp, thể hiện sự may mắn, bình an và hạnh phúc
Bàn thờ tổ tiên của người Tày, Nùng được quan niệm như chiếc "cầu nối" giữa tổ tiên với gia đình, giữa người còn sống và người đã khuất. Chính vì vậy, bàn thờ có vai trò vô cùng quan trọng trong đời sống sinh hoạt cũng như đời sống tâm linh của các gia đình Tày, Nùng. Thông thường, bàn thờ tổ tiên được dán bằng giấy đỏ, bên trên viết chữ Nho.
Các chữ viết thường là câu đối hoặc chữ có ý nghĩa giáo dục, răn dạy con cháu trong nhà về phong tục, truyền thống của dân tộc mình. Họ quan niệm màu đỏ là màu đem lại sự may mắn, bình yên; màu đỏ tượng trưng cho dương khí, cho ánh mặt trời, cho bếp lửa sưởi ấm và nấu chín thức ăn trong gia đình... Chính vì vậy, giấy dán màu đỏ thường được người Nùng sử dụng để trang trí nhà cửa, cầu may.
Về nguồn gốc của tục dán giấy đỏ, không ai biết tục lệ này đã có từ bao giờ. Các cụ cao niên đều cho rằng, từ ngày còn nhỏ đã nghe thấy người lớn nói có tục lệ này rồi và cứ thế thực hiện theo
Theo các cụ cao tuổi, ngày xưa, dịp Tết hằng năm, cả làng tưng bừng chuẩn bị thức ăn, quần áo để vui chơi đón Tết, nhưng lũ quỷ ở trên núi cao thường xuất hiện và phá hoại đồ đạc, gia súc, gia cầm của người dân. Vì vậy dân bản phải cử người canh gác, túc trực để lũ qủy không đến phá. Vào một năm nọ, một gia đình trong bản phơi mảnh vải đỏ ở ngoài sân nhà, lũ qủy theo thói quen đến phá phách làng xóm, nhưng mới đi đến đầu bản đã thấy tấm vải đỏ treo trước hiên nhà từ xa nên vội vàng bỏ chạy. Từ đó, cứ vào dịp Tết hằng năm là dân làng lại dán giấy đỏ lên các vật dụng, đồ đạc với mong muốn xua đuổi tà ma, cầu may mắn, bình yên.
Người Pà Thẻn và phong tục thờ bát nước lã
Đối với người Pà Thẻn, Tết Nguyên đán là Tết lớn nhất trong năm. Đó là thời kỳ kết thúc 1 năm lao động vất vả, bà con nghỉ ngơi, hưởng thành quả thóc đầy bồ, ngô đầy gác bếp và gia súc đầy chuồng. Người Pà Thẻn có phong tục độc đáo là thờ bát nước lã quanh năm trên bàn thờ tổ tiên của gia đình, bên trên bát nước lã này được úp một chiếc đĩa.
Người Pà Thẻn có phong tục độc đáo là thờ bát nước lã quanh năm trên bàn thờ tổ tiên của gia đình, bên trên bát nước lã này được úp một chiếc đĩa
Nếu nước vơi đi thì phải đợi đến tháng 6 chủ gia đình mới mở bát và chế thêm nước cho đầy. Đêm giao thừa tất cả các cửa trong nhà đều được đóng kín và bịt hết lỗ thoáng rồi chủ nhà sẽ dùng nước trong bát đó để lau chùi sạch sẽ và thay lượt nước khác để đón chào năm mới. Mọi hành động trên đều diễn ra bí mật, nếu trót bị lọt ra ngoài thì cả nhà sẽ gặp xui xẻo, vận hạn trong năm tới.
Tết là mở đầu của một năm mới, bởi vậy ai cũng mong mình sẽ đạt được những điều may mắn trong năm tới, do đó có những phong tục ngày Tết dường như đã ăn sâu bám rễ trong đời sống người Việt, trở thành một phần không thể thiếu, thành một thói quen trong văn hóa của người Việt, nó cũng chính là truyền thống tốt đẹp mà mọi người cần trân trọng và làm theo.
