Triển lãm “Việt Nam - Một đất nước đang đổi thay 1990 - 2015” diễn ra ngày 21/11- 5/12 tại số 45 Tràng Tiền, Hà Nội của Catherine Karnow không chỉ kể về sự đổi thay của đất nước, mà còn hé mở cách cô gặp, cảm và yêu mến con người, đất nước Việt Nam.

Năm 1990, trên chuyến tàu Thống Nhất xuyên dọc đất nước, phóng viên ảnh Catherine Karnow của National Geographic bắt gặp một người phụ nữ ngồi tựa vào khung cửa sổ, gương mặt lặng yên với những ưu tư. Khoảnh khắc ấy, Catherine chỉ nghĩ đơn giản: đây là một gương mặt đẹp để chụp. Bức ảnh ấy thành một trong những tác phẩm quan trọng nhất đời cô và mở ra một mối lương duyên hiếm có.

20 năm sau, gia đình người phụ nữ Trần Thị Điệp năm nào bất ngờ nhận ra mẹ mình trên mặt báo, họ đã tìm cách liên lạc với Catherine qua Facebook. Catherine không những gặp lại cố nhân, mà còn hình thành một mối quan hệ đặc biệt đủ để cô tới Việt Nam dự đám cưới con gái và chụp ảnh cho cháu gái bà Điệp. 

Đó là câu chuyện gói gọn trong chữ “duyên” và chỉ có thể xảy ra tại Việt Nam, như cách Catherine thừa nhận. 

Tôi lần đầu biết tới cái tên nhiếp ảnh gia Catherine Karnow vào tháng 10/2013 thông qua một bài phỏng vấn. Sự ra đi của Đại tướng Võ Nguyên Giáp khiến hàng triệu người Việt Nam thương tiếc và ở vị thế một người con xa xứ ở tận Thổ Nhĩ Kỳ thời điểm đó, tôi đọc ngấu nghiến bất cứ thông tin nào trên mạng xã hội, báo chí như một cách để hiểu thêm về cuộc đời, sự nghiệp vĩ đại của ông và cảm xúc của những người ở lại.

Một trong số đó là câu chuyện về Catherine - phóng viên người nước ngoài duy nhất được chụp ảnh Đại tướng khi ông trở lại Điện Biên năm 1994. Khi hay tin Đại tướng qua đời, cô đã bay nửa vòng Trái Đất để tới chia sẻ với thân nhân Đại tướng với tư cách một người bạn của gia đình. Đọc câu chuyện về một người ngoại quốc rơi nước mắt vì sự ra đi của Đại tướng, bất ngờ khi chứng kiến hàng dòng người từ khắp mọi miền Tổ Quốc xếp hàng tiễn đưa “anh Văn”… khiến tôi chủ động tìm hiểu thêm về cô để rồi nhận lại sự bất ngờ.

Cái tên Catherine Karnow có thể xa lạ với tôi, nhưng những tác phẩm của cô về Việt Nam lại vô cùng quen thuộc. Ấy là chân dung tướng Giáp “Ngọn núi lửa phủ tuyết”, tấm ảnh người phụ nữ suy tư trên cánh cửa sổ con tàu Thống Nhất hay cô gái trẻ tươi cười trên bìa tờ Smithsonian… Đó đều là những bức ảnh mà tôi đã gặp đâu đó trong suốt quãng đời trưởng thành của mình: trên một trang báo, mạng Internet. Và trong chính cuộc sống đời thường, bởi chúng đều rất gần gũi, rất thân thuộc theo một cách rất Việt Nam.

Khi kể lại cảm giác kể trên cho Catherine, cô mỉm cười và hỏi ngược lại tôi: “Bạn chắc hẳn đã bắt gặp một tấm ảnh dạng này cả triệu lần trong đời: Góc máy chụp từ trên xuống, cho thấy một người phụ nữ đang đội nón che hết khuôn mặt. Nghe quen thuộc chứ”.

“Hẳn rồi”, tôi đáp.

“Vậy bạn có thấy một bức hình như vậy ở trong triển lãm này không?”, Catherine hỏi tiếp.

Không đợi tôi trả lời, cô giải thích ngay: “Không, bởi tôi chưa từng chụp ảnh kiểu vậy. Đó không phải phong cách của tôi. Với tôi, một bức ảnh như vậy không thể nói lên một con người đúng nghĩa. Bạn cũng sẽ không bắt gặp tại đây những bức ảnh phong cảnh thiên nhiên đại ngàn - dù tôi đã chứng kiến vô số cảnh đẹp như vậy ở Việt Nam. Tôi muốn những bức ảnh phải có câu chuyện, có tầng ý nghĩa ẩn ở đằng sau”.

Ví dụ sinh động nhất là tấm ảnh “Ngọn núi lửa phủ tuyết” chụp Đại tướng Võ Nguyên Giáp tại nhà riêng của ông. Bức chân dung thể hiện hai phần của con người Đại tướng: "Nếu nhìn vào bên phải, ta sẽ thấy một người chồng, người cha, người ông… đầy lòng trắc ẩn, thực sự quan tâm đến những người lính của mình. Còn khi nhìn vào bên trái, ta sẽ thấy một vị tướng chiến đấu bằng mọi giá để giải phóng Việt Nam và đem lại hoà bình cho đất nước", Catherine lý giải.

Một bức ảnh của cô luôn tồn tại song song hai trạng thái đối nghịch - hay “duality” (đối ngẫu) như cách cô mô tả bằng tiếng mẹ đẻ. Bình yên và sôi động. Mềm mại và thô ráp. Quá khứ và tương lai. Đó có thể là bức ảnh chụp ngẫu hứng tại hồ Trúc Bạch với một bên là mặt hồ yên ả, nửa kia là đám trẻ đang lần lượt nhảy xuống tắm trong sự phấn khích đầy hồn nhiên. 

Hay một người lái xích lô đang dừng lại nghỉ ngơi bên Nhà hát lớn, trong lúc thế giới quanh anh vẫn không ngừng di chuyển, xoay vần. Trong mắt Catherine, cô không chỉ thấy một người đàn ông mệt mỏi đang ngả lưng trên phương tiện dùng làm kế sinh nhai. Cô nhìn thấy lịch sử với một người cựu chiến binh đi ngang qua mang trên mình những tổn thương thân xác do chiến tranh, một Nhà hát lớn vẫn giữ nguyên kiến trúc Pháp, và cả tương lai với những phương tiện hiện đại đang vút qua, cho thấy sự chuyển động không ngừng của một đất nước đang tích cực hội nhập.

Catherine nhìn ra những sự đối ngẫu thú vị như vậy, cũng chính bởi nó chính là con người cô. Với Catherine, nghệ thuật nhiếp ảnh cũng chính là một bức chân dung tự họa: “Bạn không đơn thuần lấy ra một tấm canvas trắng xóa và bắt đầu vẽ. Nó phải đến từ chính con người bạn, như thể chính bạn đang sinh ra nó. Bản thân tôi cũng có hai thái cực: tôi tập thiền, yoga, thực hành chánh niệm và rất tập trung khi chụp ảnh. Nhưng cùng lúc đó, trong tôi còn có một thứ năng lượng rất ‘điên rồ’. Nhưng ‘điên’ có vẻ không phải một từ hay ho cho lắm nhỉ? (cười)”.

“Không hẳn, theo tôi gọi đó là ‘năng lượng tích cực’ thì hợp lý hơn”, tôi trả lời. Đó không phải một lời động viên sáo rỗng, bởi tôi cảm nhận được thứ năng lượng đó ngay từ những giây đầu gặp gỡ Catherine. Cô di chuyển từ một cuộc gặp khác tới buổi phỏng vấn ngay tại gallery tổ chức triển lãm, và không để một giây nào bị lãng phí. Khi tôi dừng lại để ghi chép, cô lập tức nhìn quanh triển lãm và bàn bạc với các cộng sự liệu các bức ảnh đã được sắp xếp ở vị trí hợp lý chưa, hay trao đổi với nhiếp ảnh gia về các góc cô muốn ghi lại.

Thứ năng lượng tích cực đến từ Catherine có thể cảm nhận được ngay cả khi cô rơi nước mắt vì xúc động (lại một sự đối ngẫu khác).

Những giọt nước mắt của Catherine đến, khi cô nói về mục tiêu của triển lãm. Điều cô mong muốn giản dị nhưng lại sâu sắc: “Tôi muốn những người đi ngang phố, chỉ tình cờ thấy gallery và tò mò bước vào, cũng có thể cảm nhận được điều gì đó.  Người đi đường, giới thượng lưu, doanh nhân, các nhà sưu tập, người nước ngoài sống ở Việt Nam, du khách, tất cả mọi người. Thứ tôi thực sự muốn họ thấy không phải sự thay da đổi thịt của Việt Nam trong giai đoạn 1990-2015 bởi nó quá hiển nhiên, ai cũng thấy”.

“Tôi muốn họ cảm nhận là cách tôi nhìn và cảm về con người Việt Nam. Không phải Việt Nam theo nghĩa địa lý, mà là linh hồn Việt Nam. Vẻ đẹp nằm dưới bề mặt, trong chính con người. Nhìn thấy người Việt theo cách mà tôi nhìn họ. Và để cảm xúc ấy vang lên trong họ, một cách chân thật”, cô vừa nói vừa gạt nước mắt.

Catherine xin lỗi tôi vì để cảm xúc lấn át, nhưng tôi nhanh chóng xua tay: “Trong tin nhắn hẹn gặp hôm nay, cô đã hứa sẽ chia sẻ bằng cả tấm lòng và đây chính xác là điều đó, vậy nên tôi phải cảm ơn cô mới phải”.

Cô gật đầu hiểu ý, và chia sẻ trải nghiệm: “Người Việt Nam rất khác những nơi khác tôi từng đặt chân đến. Các bạn trân trọng cảm xúc và thậm chí còn thấy nó đẹp. Bạn biết không, ở nhiều nơi, thể hiện cảm xúc bị xem là yếu đuối và chẳng đẹp đẽ gì. Một người giàu cảm xúc như tôi luôn muốn được chấp nhận bởi là chính mình chứ không phải ai khác”. 

“Và trong những bức ảnh của tôi, nếu bạn cảm thấy nỗi buồn trong những bức ảnh chân dung người thầy dạy đàn guitar, hay người phụ nữ trên xe lửa.. tôi muốn nói rằng: Cảm xúc ấy thật đẹp và bạn đừng ngần ngại thể hiện điều đó”.

Được sống với chính cảm xúc thật của bản thân là một trong những lý do Catherine gắn bó với Việt Nam đến vậy - điều cô chưa từng mường tượng trong lần đầu đặt chân tới mảnh đất hình chữ S năm 1990. Chuyến đi ấy là một chuỗi ngày chụp ảnh bằng bản năng, bằng cảm xúc. Phải đến khi quay trở về, mở những cuộn phim slide đầu tiên chụp ở Việt Nam và nhìn chúng dần hiện lên trong phòng rửa ảnh, Catherine mới nhận ra những bức ảnh ấy “đã chạm đến phần sâu thẳm và mạnh mẽ nhất trong tôi - cả với tư cách nhiếp ảnh gia lẫn con người”.

Ở thời điểm đó, Catherine không phải người mới nhập môn nhiếp ảnh. Với sự dìu dắt từ người cha nổi tiếng Stanley Karnow, cô đã cầm máy nghiêm túc từ năm 16 tuổi và biết thế nào là một bức ảnh “tốt” về mặt nghề nghiệp. Thế nhưng, những tấm ảnh đầu tiên ở Việt Nam lại mang đến một cảm giác rất khác: “Chúng là những bức ảnh tốt nhất của tôi tính tới thời điểm đó, bởi vì chúng chứa đựng cảm xúc sâu nhất, chân thật nhất”.

Việt Nam không còn đơn thuần là một địa danh trong mắt Catherine từ khoảnh khắc ấy: “Việt Nam đối với tôi không phải là một đất nước mà tôi chỉ đến để chụp ảnh. Nhiếp ảnh là một biểu hiện của cảm xúc của tôi. Và vì vậy, Việt Nam, nhiếp ảnh và tôi - tất cả đều là một. Tất cả đều đan xen vào nhau”.

Nhưng kể từ sau năm 2015, Catherine lại gắn bó với Việt Nam theo một cách khác. Sức hấp dẫn của việc tiếp tục ghi lại “những điều mới” ở Việt Nam không còn mạnh mẽ với cô nữa. Không phải vì Việt Nam kém thú vị hơn, mà vì giai đoạn mà cô gắn bó suốt 25 năm đã khép lại tự nhiên, như một cuốn sách đến đoạn cuối.

“Tôi không muốn cứ mãi chạy theo những cái mới nữa. Cánh cửa khép hờ năm xưa giờ đã mở toang với thế giới và những bí ẩn ngày càng ít đi, với tôi".

Cô thừa nhận Việt Nam sau 2015 vẫn tiếp tục thay đổi nhanh chóng, vẫn có vô số chủ đề để chụp, nhưng chúng không còn chạm vào trực giác trong cô như trước. “Tôi tự hỏi: tôi sẽ chụp gì? Chụp giao thông ư?”, Catherine vừa nói vừa bật cười. Đằng sau câu nói nửa đùa nửa thật ấy là một sự thật rất rõ ràng: thứ thu hút cô chưa bao giờ là bề nổi mà ai cũng có thể dễ dàng tiếp cận, mà những câu chuyện, những tầng lớp ý nghĩa đằng sau đó. Với Catherine, các hình ảnh về những năm mở cửa, những biến động văn hoá - xã hội… mà cô theo đuổi từ 1990 đến 2015 đã trọn vẹn như một chỉnh thể. 

Và khi một hành trình khép lại, trái tim cô hướng sang một hành trình mới một cách tự nhiên: “Đến năm 2015, tôi phát hiện ra rằng thứ mình muốn làm - và làm tốt - là dạy nhiếp ảnh”, Catherine kể. 

Cô không dạy những kỹ thuật hay thông số máy ảnh mà ai cũng dễ dàng tìm hiểu thông tin trong kỷ nguyên số, mà dạy cách nhìn, cách “cảm”, cách kể câu chuyện bằng hình ảnh, và trải nghiệm cuộc sống. Những workshop do Catherine tổ chức đưa các học viên từ nửa vòng Trái Đất tới Việt Nam không phải những hành trình đến vài địa điểm quen thuộc rồi bấm máy cho đủ album… mà được trực tiếp gặp gỡ những con người, đặt chân tới những địa điểm mà Catherine từng tiếp xúc và có kỷ niệm. Đó là những trải nghiệm thực tế mà không công ty du lịch nào có thể sắp xếp được. 

Hạnh phúc với Catherine giờ đây là dẫn dắt người khác chạm tới những cảm xúc mà cô đã tìm thấy trong nhiếp ảnh, hay “cho đi” như cách cô thừa nhận: “Bạn biết đấy, càng có tuổi, người ta càng muốn cuộc đời mình có ý nghĩa. Và ngoài gia đình ra, điều duy nhất có ý nghĩa thực sự còn lại chính là cho đi”.

Điều Catherine đang ấp ủ là tạo ra một workshop kết hợp giữa nhiếp ảnh, báo chí và từ thiện: nơi người tham gia không chỉ kể câu chuyện của nhân vật, mà còn tìm cách giúp họ thay đổi cuộc sống. Cô lý giải: “Để chụp hình các nạn nhân chất độc màu da cam, tôi đã dành không phải một giờ, mà 10 ngày sống cùng họ. Tôi không chỉ muốn ghi lại những khoảnh khắc, mà còn muốn giúp đỡ gia đình nạn nhân. Trong đầu tôi đau đáu những câu hỏi: Họ cần những gì? Họ có cần một mái lợp mới không?”.

Catherine tự hào chia sẻ về việc cách đây không lâu, một thành viên tham gia workshop của cô sau vài ngày tiếp xúc đã quyết định tài trợ học phí trọn đời cho một cậu bé ở làng quê Campuchia. Đó chính là sự kết hợp giữa nhiếp ảnh và từ thiện, giữa sở thích cá nhân và trách nhiệm xã hội mà Catherine hướng đến.

Vậy sau khi triển lãm ảnh tại Hà Nội kết thúc, cô sẽ làm gì? “Tôi luôn có một mơ ước rằng được sống tại Việt Nam một thời gian. Thực sự ‘sống’ ấy, không phải đo lường bằng thời gian đâu. Tôi muốn được dành thời gian ở Hà Nội hay Hội An mà thoải mái không phải lo nghĩ gì về công việc, được gặp gỡ bạn bè, dành thời gian gặp những người tôi cho là thú vị, tự chiêm nghiệm bản thân và đi dạo đây đó”, Catherine trả lời không vấp váp như thể đã ấp ủ từ lâu lắm rồi.

“Vậy tại sao cô không làm như vậy sau triển lãm này?”, tôi hỏi dù đã biết câu trả lời chỉ sau hơn một giờ trò chuyện cùng người phụ nữ này.

“Sự thư thái ấy không dành cho tôi. Rồi tôi sẽ lại nảy ra những ý tưởng, những dự án mới mà thôi”, Catherine thừa nhận.

Sẽ có lúc Catherine có thể thư thái dành thời gian cho bản thân như mình muốn, nhưng chưa phải lúc này, khi cô còn quá nhiều dự định ấp ủ, và những giá trị để cho đi.