"Tháng Tư đong đậu nấu chè
Ăn tết Đoan ngọ trở về tháng Năm."
Tết Đoan Ngọ năm 2025 rơi vào Thứ Bảy, ngày 31/5 Dương lịch, là một trong những ngày lễ truyền thống quan trọng bậc nhất trong văn hóa Việt Nam. Tết Đoan Ngọ có nguồn gốc từ văn hóa phương Đông, được người Việt tiếp biến và gìn giữ qua nhiều thế hệ. “Đoan” nghĩa là mở đầu, “Ngọ” là khung giờ từ 11h đến 13h – giờ Ngọ.
Đây là thời điểm mà theo quan niệm dân gian, Mặt trời và Trái đất ở gần nhau nhất trong năm, mang theo nguồn dương khí dồi dào, rất thích hợp để thực hiện các nghi thức thanh tẩy và cầu mong những điều tốt lành. Tâm điểm của ngày lễ này chính là mâm cỗ cúng gia tiên, một biểu hiện của lòng thành kính và mong ước về sức khỏe, may mắn, tài lộc cho cả gia đình.
Mỗi độ tháng Năm về, không khí ấy lại trở nên nhộn nhịp và tràn ngập sắc màu văn hóa dân gian
Việc chuẩn bị mâm cỗ cúng gia tiên ngày Tết Đoan Ngọ đòi hỏi sự tỉ mỉ và chu đáo, thể hiện lòng biết ơn tổ tiên đã phù hộ cho một năm ấm no. Các lễ vật cơ bản, không thể thiếu trên mâm cỗ bao gồm hương hoa, vàng mã, nước và rượu nếp.
Đặc biệt, các loại hoa quả tươi ngon theo mùa là một phần quan trọng, thường thấy có mận, hồng xiêm, dưa hấu, vải và chuối. Nếu có điều kiện, gia đình có thể thêm vào bánh gio (còn gọi là bánh tro) và chè hạt sen để mâm cỗ thêm phần đầy đặn và ý nghĩa. Mỗi loại trái cây, món bánh đều mang một ý nghĩa riêng, tượng trưng cho sự sinh sôi nảy nở, mùa màng bội thu và cuộc sống viên mãn.
Một trong những điểm nổi bật nhất của Tết Đoan Ngọ là ăn các loại trái cây có vị chua, thơm nồng, để “diệt sâu bọ” trong người
Cơm rượu nếp là món đặc trưng nhất trong Tết Đoan Ngọ, có ý nghĩa diệt trừ ký sinh trùng và giúp làm ấm bụng trong ngày giao mùa. Người miền Bắc thường dùng cơm rượu nếp cái hoa vàng, rượu nếp trắng để nguyên hạt, còn miền Nam dùng cơm rượu viên tròn, ngâm ngập trong nước rượu nếp.
Theo quan niệm xưa, cơm rượu là món ăn hội tụ đầy đủ các vị cay, nóng, ngọt, chua, đắng để giết sâu bọ, giun, ký sinh trùng trong cơ thể
Bánh tro (bánh gio) là món bánh truyền thống có từ lâu đời trong dịp này. Bánh được làm từ gạo nếp ngâm nước tro của các loại cây lành tính như rơm nếp, vỏ đậu xanh, vỏ bưởi... Gạo sau khi ngâm sẽ có màu trong vàng nhẹ, dẻo mịn. Bánh tro ăn cùng mật mía hoặc đường thẻ có tác dụng giải nhiệt, làm mát ruột, tốt cho tiêu hóa, rất thích hợp cho thời điểm mùa hè. Tùy từng gia đình, có thể dâng cúng 3–5 chiếc bánh tro là đủ.
Bánh gio có vị thanh, quện với đường mật tạo nên món ăn vừa mát trong những ngày hè, vừa đậm đà hương vị quê hương
Tùy vào truyền thống vùng miền, nhiều gia đình chuẩn bị mâm cúng mặn với gà luộc, trứng gà luộc, hoặc vịt luộc. Ở một số nơi như miền Trung và miền Tây Nam Bộ, thịt vịt là món quen thuộc trong dịp Đoan Ngọ, do thời điểm này vịt thường béo và thịt ngon. Nếu không có vịt, gà trống luộc nguyên con, chặt miếng hoặc quay cũng là lựa chọn phù hợp, đặc biệt trong các gia đình miền Bắc.
Theo truyền thống, giờ cúng chính thường diễn ra vào giờ “Ngọ”, tức khoảng từ 11h đến 13h. Đây được xem là thời điểm dương khí thịnh vượng nhất, thích hợp để dâng lễ vật lên tổ tiên và các vị thần linh, cầu mong sự phù hộ để diệt trừ sâu bọ, bệnh tật và mang lại bình an, thịnh vượng cho gia đình.
Mâm cúng Tết Đoan Ngọ thường đơn giản mà hài hòa, chủ yếu gồm trái cây theo mùa, bánh trái truyền thống
Bên cạnh mâm cỗ cúng, Tết Đoan Ngọ còn gắn liền với nhiều phong tục độc đáo khác nhằm mục đích thanh tẩy và cầu an. Vào sáng sớm ngày Đoan Ngọ, sau khi thức dậy, người lớn và trẻ nhỏ thường ăn một số loại trái cây có vị chua, chát hoặc các món như cơm rượu nếp, bánh tro.
Ngoài ra, tắm bằng nước lá từ thiên nhiên cũng là một nghi thức phổ biến. Nước đun từ lá mùi, tía tô, kinh giới, lá sả, lá tre được cho là có khả năng xua đi uế khí, làm sạch cơ thể, mang lại cảm giác khoan khoái và phấn chấn.
Tắm "lá mùng Năm" là việc không thể thiếu trong dịp này
Gội đầu và xông lá thơm bằng các loại lá như bưởi, mùi, sả, bồ kết cũng là một phương pháp cổ truyền giúp cơ thể thải độc, phòng bệnh cảm và mang lại mái tóc đen mượt cho phụ nữ. Những hoạt động này không chỉ mang ý nghĩa về sức khỏe mà còn thể hiện sự hòa hợp với thiên nhiên, mong muốn thu hút năng lượng tích cực vào không gian sống.
Tết Đoan Ngọ là dịp để chúng ta thực hiện các nghi lễ ý nghĩa, kết nối với truyền thống và thể hiện lòng biết ơn. Việc chuẩn bị một mâm cỗ cúng chu đáo cùng với các nghi thức thanh tẩy khác sẽ giúp gia đình đón một ngày Tết Đoan Ngọ thật trọn vẹn, cầu mong những điều tốt lành về may mắn, sức khỏe và tài lộc.
