Trên khắp những bãi biển miền Trung, từ Quảng Bình, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên cho đến Ninh Thuận, Khánh Hòa, du khách sẽ không khỏi tò mò trước hình ảnh những đôi mắt lớn, tròn, sắc sảo được vẽ nơi mũi thuyền. Đó chính là mắt thuyền – một biểu tượng văn hóa đặc trưng, thiêng liêng, thấm đẫm “hồn thiêng sông nước” trong đời sống của ngư dân Việt Nam.
Linh hồn của con thuyền và niềm tin vượt trùng khơi
Với người dân miền biển, con thuyền không chỉ là phương tiện mưu sinh đơn thuần; nó còn là một người bạn đồng hành thực thụ, luôn sát cánh cùng họ giữa muôn trùng sóng gió. Chính vì lẽ đó, mắt thuyền không chỉ mang giá trị nghệ thuật mà còn là biểu tượng của sự sống, được ví như "đôi mắt thần" có khả năng bảo vệ, dẫn lối cho con thuyền vượt qua hiểm nguy và bình an trở về. Trong suốt hành trình đánh bắt dài ngày trên biển lớn, đôi mắt ấy trở thành một điểm tựa tinh thần vững chắc cho ngư dân, tiếp thêm niềm tin và hy vọng.
Mắt thuyền không đơn thuần là nghệ thuật, mà là sự sống, là "đôi mắt thần" bảo vệ và dẫn lối cho con thuyền vượt trùng khơi
Mắt thuyền được vẽ theo nhiều hình dáng khác nhau, mỗi hình dáng lại ẩn chứa một câu chuyện, một niềm tin sâu sắc. Đó có thể là mắt chim ó – loài chim lớn, dũng mãnh, được xem là đại bàng biển, biểu tượng của sự tinh anh và khả năng vượt qua sóng gió. Hay đôi khi là mắt rồng – linh vật trấn giữ thủy quái, mang ý nghĩa xua đuổi tà ma, bảo vệ con thuyền khỏi những hiểm họa dưới lòng đại dương.
Nhiều hình dạng mắt thuyền khác nhau với những quan niệm khác nhau
Phổ biến và gần gũi hơn cả là đôi mắt tròn to của cá Ông (cá voi), loài cá hiền lành mà ngư dân miền biển tôn thờ như một vị thần cứu nạn, mang đến sự che chở và điềm lành. Mỗi hình dáng mắt thuyền đều thể hiện ước mong cụ thể của ngư dân: chống giông bão, gọi cá vào lưới đầy ắp, và dẫn đường an toàn về bến bờ. Có những vùng vẽ mắt thuyền với vẻ dữ tợn để hù dọa thủy quái, nhưng cũng có nơi lại vẽ đôi mắt hiền hòa như người, thể hiện mối giao cảm sâu sắc và sự biết ơn của con người đối với biển cả bao la.
Tục vẽ mắt thuyền và dấu ấn văn hóa ngàn đời của người Việt
Tục vẽ mắt thuyền là một phong tục có từ rất lâu đời, gắn liền với các quan niệm dân gian về sông nước. Ngư dân quan niệm rằng, con thuyền cũng như một sinh vật dưới biển, cần có đôi mắt để nhìn đường đi và tránh né nguy hiểm. Nhiều truyền thuyết cũng lưu truyền rằng, mắt thuyền chính là lời chúc lành từ thần linh, là sự tiếp nối của những tín ngưỡng cổ xưa, khi con người còn cảm thấy run sợ trước sự hùng vĩ của biển cả nhưng đồng thời cũng biết ơn đại dương vì đã nuôi sống họ. Một truyền thuyết khác lại kể rằng, việc vẽ mắt "thuồng luồng" trên mũi thuyền sẽ giúp tránh được sự quấy phá của các loài thủy quái.
Từ bao đời nay, trước khi hạ thủy, mọi con thuyền đều phải làm lễ "khai nhãn"
Một giả thuyết khác lại cho rằng, tục vẽ mắt thuyền bắt nguồn từ câu chuyện về vị vua Việt Nam đầu tiên đã ra lệnh cho các hạ thần xăm mình và trang trí vỏ thuyền sao cho có hình dạng dữ tợn để xua đuổi quái vật biển, sau khi một số hạ thần của ông bị cá dữ tấn công. Một trong những cách trang trí đó chính là vẽ cặp mắt trên thuyền.
Hình ảnh thuyền với mắt chim to tròn, tròng đen cũng đã được tìm thấy trên thạp Đào Thịnh, một di vật văn hóa từ thế kỷ I trước Công nguyên, cho thấy đây là một trong những dấu vết đầu tiên về tục vẽ mắt thuyền được ghi nhận, chứng tỏ tục lệ này đã in đậm trong dấu ấn văn hóa Việt Nam từ rất sớm. Điều này cũng phù hợp với các ghi chép trong sử sách Trung Quốc như Hán thư, Địa lý chí hạ hay Lĩnh Nam chích quái, đề cập đến việc người Việt xăm mình để tránh giao long làm hại – một tập tục có liên quan đến việc bảo vệ bản thân trước các loài thủy quái, tương đồng với ý nghĩa của mắt thuyền.
Sau khi đóng xong vỏ thuyền, chủ chọn ngày lành, dâng lễ đơn sơ, rồi tự tay hoặc nhờ thợ vẽ đôi mắt lên mũi thuyền
Mắt thuyền ở Việt Nam được vẽ hai bên mũi thuyền, vô cùng đa dạng về kiểu loại nhưng có chung đặc điểm là trông rất sống động và có hồn. Căn cứ vào hình dáng và màu sắc của mắt thuyền, người ta có thể nhận biết được xuất xứ cũng như phạm vi hoạt động của thuyền bè ở từng vùng. Ví dụ, mắt thuyền ở các vùng biển thường xuyên đối mặt với bão tố như miền Trung sẽ có thần sắc nghiêm nghị, thậm chí dữ tợn hơn, như một sự khẳng định quyết tâm vượt qua thách thức thiên nhiên. Ngược lại, mắt thuyền ở vùng sông nước miền Tây Nam Bộ lại mang nét hiền hòa, dịu dàng, thể hiện sự chân thành, ôn nhu và lòng biết ơn đối với sự ưu đãi của thiên nhiên nơi đất phù sa màu mỡ.
Đôi mắt ấy được "phong nhãn" bằng lụa đỏ cho đến khi hạ thủy - một nghi thức mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, như "mở mắt" cho thuyền để nhìn thấy đường, thấy biển
Đối với nhiều du khách, mắt thuyền không chỉ là một nét văn hóa độc đáo mà còn là một "biểu tượng du lịch" đầy tính thẩm mỹ và huyền bí. Giữa bức tranh biển xanh, cát trắng, những chiếc ghe đủ màu sắc với đôi mắt to tròn, sắc sảo như đang "mỉm cười" đã trở thành một hình ảnh khó quên trong tâm trí họ. Trong nhiều cẩm nang du lịch quốc tế, mắt thuyền được giới thiệu như một yếu tố thị giác đặc biệt, góp phần làm nên sự phong phú của văn hóa biển Việt Nam.
Trong hành trình đánh bắt dài ngày trên biển lớn, mắt thuyền là điểm tựa tinh thần cho ngư dân
Mỗi hình dáng mắt là một câu chuyện, một niềm tin: chống giông bão, gọi cá vào lưới, dẫn đường về bờ
Không chỉ ở các điểm du lịch nổi tiếng như Nha Trang, Mũi Né hay Hội An, mà khắp các vùng duyên hải từ Bắc chí Nam, hình tượng mắt thuyền vẫn hiện hữu, sống động và đầy sức gợi. Nó không chỉ là nét đẹp dân gian mà còn là một phần ký ức văn hóa sâu sắc của những người dân sống cùng biển, một di sản tinh thần quý giá cần được gìn giữ và phát huy.
