Ẩm thực cay nồng đặc trưng kết hợp với cái nóng oi ả của mùa hè đã tạo nên một sức hấp dẫn mãnh liệt cho Thổ Nhĩ Kỳ. Tuy nhiên, khi hai yếu tố này hòa quyện, du khách và người dân bản địa đều cần một "liều thuốc" làm dịu và đó chính là Ayran, một thức uống truyền thống được ví như "bí mật giải nhiệt" mà lạ lùng thay vẫn chưa thực sự chinh phục được khẩu vị toàn cầu.
Ayran – Hương vị mát lạnh truyền thống của Thổ Nhĩ Kỳ Ayran là sự kết hợp đơn giản đến bất ngờ: sữa chua tươi, nước và một chút muối. Sau một buổi chiều hè nóng bức hay sau những giờ vận động đổ mồ hôi dưới nắng, chỉ một ly ayran ướp lạnh cũng đủ sức "đánh thức" mọi giác quan và xoa dịu cơ thể.
Đồ uống giải nhiệt hơn 1.000 năm ở Thổ Nhĩ Kỳ
Mặc dù có thể không phù hợp với mọi khẩu vị hay chế độ ăn kiêng, nhưng sức hấp dẫn riêng biệt của món đồ uống này là điều không thể phủ nhận. Ayran, phát âm là “ai-ran”, đã được người dân các vùng đất giao thoa giữa Âu – Á thưởng thức qua nhiều thế kỷ và đến nay, nó hiện diện dưới nhiều hình thức đa dạng khắp Thổ Nhĩ Kỳ cùng một số quốc gia lân cận.
Hỗn hợp ayran gồm sữa chua, nước và muối là thức uống giải nhiệt mùa hè nổi tiếng của Thổ Nhĩ Kỳ, có lịch sử hơn 1.000 năm nhưng ít người biết
Theo Giáo sư Barbaros Özer từ Khoa Công nghệ Sữa, Đại học Ankara, ayran đặc biệt hiệu quả trong việc bù khoáng sau khi cơ thể mất nước nhiều do đổ mồ hôi vào mùa hè, nhờ vào nguồn khoáng chất và muối tự nhiên dồi dào trong sữa chua. Ông cũng nhấn mạnh rằng thức uống này còn chứa nhiều protein và khoáng chất quý giá khác. Không chỉ giúp giải khát, ayran còn góp phần hỗ trợ sức khỏe tiêu hóa: “Ayran đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì cân bằng hệ tiêu hóa và hệ vi sinh đường ruột”, Giáo sư Özer khẳng định.
Đây là đồ uống kèm không thể thiếu trong bữa ăn của người Thổ Nhĩ Kỳ
Dấu ấn lịch sử hàng nghìn nămNguồn gốc của ayran được cho là bắt đầu ít nhất một thiên niên kỷ trước, tức là khoảng 900 năm trước khi Coca-Cola ra đời. Nhờ những nghiên cứu của nhà ngôn ngữ học Besim Atalay vào cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX, người ta đã tìm thấy những ghi chép về ayran trong tác phẩm Dīwān Lughāt al‑Türk của Mahmud al‑Kashgari từ thế kỷ XI, chứng minh sự hiện diện lâu đời của thức uống này.
Nó có thể không phù hợp khẩu vị tất cả mọi người và không đáp ứng được một số yêu cầu về chế độ ăn kiêng, nhưng sức hấp dẫn của ayran không thể phủ nhận
Ayran ra đời từ nhu cầu sinh tồn cơ bản: các nền văn hóa du mục như người Turkic đã dùng thực phẩm lên men như phô mai, sữa chua và ayran để bảo quản lâu dài – một giải pháp lý tưởng trên những đại nguyên thảo khô cằn. Khi người Turkic di cư từ Trung Á đến Anatolia, họ đã mang theo truyền thống ẩm thực quý giá này. Nhà nghiên cứu ẩm thực Merin Sever chia sẻ, qua các tài liệu cổ, người Anatolia thường xuyên dùng sữa chua, hoặc kết hợp với bánh mì, thậm chí ăn kèm với ayran mỗi ngày.
Besim Atalay, nhà ngôn ngữ học Thổ Nhĩ Kỳ sống vào cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, cho hay ayran đã xuất hiện từ thế kỷ 11
Trên thị trường hiện nay, ayran được sản xuất theo hai phương pháp chính: một là pha loãng sữa chua đến nồng độ đạm mong muốn, hoặc hai là pha loãng sữa rồi tiến hành quá trình lên men. Trong khi phần lớn người tiêu dùng vẫn ưu ái "open ayran" (ayran pha chế thủ công tại quầy, phục vụ ngay sau khi trộn) vì cảm giác tươi ngon và giá trị văn hóa, thì "closed ayran" (ayran sản xuất công nghiệp, đóng gói sẵn) lại được đánh giá cao về độ an toàn vệ sinh.
Đồ uống lên men như phô mai, sữa chua và ayran rất lý tưởng cho những hành trình dài
Ayran không chỉ là một phần của truyền thống nghìn năm mà còn len lỏi vào mọi ngóc ngách của đời sống hiện đại Thổ Nhĩ Kỳ: từ các siêu thị lớn đến những quầy hàng rong trên phố. Thậm chí, cả hai chuỗi thức ăn nhanh nổi tiếng McDonald’s và Burger King tại Thổ Nhĩ Kỳ cũng đã đưa ayran vào thực đơn của mình.
Khi ghé thăm các cửa hàng kebab hay büfe – nơi bán đồ ăn nhanh kiểu Thổ, bạn có thể sẽ nghe nhân viên hỏi: “Muốn açık ayran hay kapalı ayran?” (tương ứng với ayran tươi hoặc đóng gói). Một số nơi còn phục vụ ayran trong cốc đồng truyền thống, đặc biệt tại các ocakbaşı (quán nướng đối diện bếp), mang đến một trải nghiệm Thổ đích thực: nhâm nhi ly ayran mát lạnh trong khi ngắm nhìn những xiên thịt đang chín vàng trên than hồng.
Đặc tính làm mát của ayran được khoa học đánh giá cao
Sau một đêm tiệc tùng náo nhiệt ở Taksim, không gì tuyệt vời hơn việc ghé vào một tiệm bán pilaf ở quảng trường hoặc phố İstiklal. Tại đây, những chiếc thùng nhựa có vòi chứa ayran luôn sẵn sàng – món "cứu cánh" quen thuộc của người Thổ sau những cuộc vui say sưa.
Mặc dù rất phổ biến tại Thổ Nhĩ Kỳ, nhưng ayran chưa thực sự "vượt biên" ra thế giới vì hai lý do chính: thứ nhất, ẩm thực Thổ Nhĩ Kỳ chưa được biết đến rộng rãi toàn cầu; thứ hai, hương vị chua mặn nguyên bản của ayran có thể còn xa lạ với nhiều người. Tuy nhiên, chính sự khác biệt này lại là điểm hấp dẫn đặc biệt đối với những ai đang tìm kiếm một trải nghiệm ẩm thực nguyên bản và độc đáo.
