Một chân dung khác về vua Hàm Nghi

Người có công dựng lại chân dung nghệ sĩ của vua Hàm Nghi là cô Amandine Dabat - nghiên cứu sinh tiến sĩ lịch sử mỹ thuật Việt Nam của trường đại học Sorbonne - Paris IV. Đặc biệt, cô là hậu duệ đời thứ năm của vua Hàm Nghi tại Pháp.

VỊ vua việt sống cuộc đời lưu vong

Lịch sử cho biết, vua Hàm Nghi (1871-1943) có tên huý là Nguyễn Phúc Ưng Lịch, là Hoàng đế thứ 8 của triều đình nhà Nguyễn, được đưa lên làm vua khi ông mới 13 tuổi. Ông là một trong ba vị vua nhà Nguyễn được lịch sử tôn vinh yêu nước chống giặc Pháp xâm lược: Hàm Nghi, Thành Thái, Duy Tân. Sau ba năm phất cờ khởi nghĩa Cần Vương, ông bị kẻ phản bội chỉ điểm và bị thực dân Pháp bắt và đày sang thủ đô Alger của Algeria (thuộc Pháp) năm 1888.

Bị giam lỏng xứ người xa xôi, sống buồn tủi trong ngôi biệt thự Rừng Thông (Villa des Pins, thuộc làng El Biar), cựu hoàng trẻ tuổi vẫn giữ cách ăn mặc, sinh hoạt của người Việt, từ chối học tiếng Pháp, vì ông cho đó là ngôn ngữ của kẻ thù xâm lược Tổ quốc mình. Tuy nhiên, cuối cùng ông nhận thấy người Pháp ở Algeria tỏ ra tử tế hơn người Pháp ở Việt Nam và cũng do nhu cầu giao tiếp, nên ông dần học và nói, viết thành thạo tiếng Pháp.

Đến năm 1904, 15 năm sau khi bị lưu đày sang Algeria, Hàm Nghi đã kết hôn với bà Marcelle Laloe ở Alger và lần lượt sinh hạ ba người con: hai công chúa Như Mai, Như Lý và hoàng tử Minh Đức. Vua Hàm Nghi trở thành vị vua đầu tiên của triều Nguyễn, cũng là vị vua đầu tiên trong lịch sử phong kiến Việt Nam kết hôn với một người phụ nữ phương Tây.

Trong thời gian bị lưu đày, ông đã học kỹ thuật hội họa và điêu khắc phương Tây. Hồ sơ lưu trữ và một vài tác phẩm còn giữ được phản chiếu phần nào giai đoạn này trong cuộc đời nhà vua, mà tới nay ít người biết đến.

nỗi cô độc làm nên người nghệ sĩ

Hàm Nghi là một trong hai hoạ sĩ Việt Nam đầu tiên theo phong cách phương Tây.

Đối với thế giới nghệ thuật, cựu hoàng Hàm Nghi với nghệ danh Tử Xuân là một hoạ sĩ đích thực với niềm đam mê hội hoạ lớn lao và có thành tựu, chứ ông không chỉ đơn giản dùng tranh để khuây khoả những năm tháng bị đày ải biệt xứ.

Hành trình đến với nghệ thuật của cựu hoàng cũng khá đặc biệt. Ông vốn không tỏ ra có năng khiếu mỹ thuật. Vào năm 1899, từ Alger ông sang Paris và thích thú khi xem một cuộc triển lãm của danh họa Paul Gauguin, từ đó khơi lên trong ông ngọn lửa tình yêu hội họa. Và cũng từ đó ông dần đắm chìm trong sắc màu. Người gần gũi dạy vẽ trực tiếp cho ông 15 năm là hoạ sĩ Pháp - Marius Reynaud sống ở Algeria.

Chủ đề qua các bức tranh của vị vua chủ yếu là tranh phong cảnh, tĩnh vật. Tranh tượng của Hàm Nghi dùng bút pháp phương Tây nhưng hoà quyện tinh thần văn hoá phương Đông, nơi sinh thành ra ông với những hình ảnh thân thuộc như cánh đồng, cây cối, hoa trái, cánh cò cánh vạc vào buổi hoàng hôn. Điều đó giúp ông giải toả nỗi nhớ cố hương và cũng là hồn cốt tạo nên sự khác biệt trong tác phẩm của ông.

Tranh của ông chịu ảnh hưởng của trường phái ấn tượng của nước Pháp và châu Âu, nhưng màu sắc trong tranh kém tươi sáng hơn, đượm vẻ u ám, buồn bã, rất hiếm khi có bóng dáng con người, như để bày tỏ tâm trạng của một vị vua vong quốc.

Nổi bật nhất trong di sản tranh của ông chính là bức “Chiều tà”, sáng tác năm 1915. Nhờ sự kiện bán đấu giá bức tranh này tại Paris ngày 24/11/2010, công chúng Việt Nam mới biết tới vua Hàm Nghi với tư cách là họa sĩ. Trước đó, tranh của ông chưa từng được công bố và giới thiệu với công chúng bởi sinh thời, vua Hàm Nghi xem nghệ thuật là lĩnh vực để ông bày tỏ tâm tình, chia sẻ với bạn bè, người thân. Các bức tranh của ông không bán mà được dành tặng những người thân hữu. Sau khi căn nhà ông ở bị cháy trong biến cố chiến tranh ở Algeria năm 1962, đa số tranh của ông đã bị thất lạc, đến nay chỉ còn lại khoảng dưới 100 tác phẩm.

Những chuyến đi đều đặn đến Pháp của vua Hàm Nghi luôn là dịp để ông đến thăm các phòng trưng bày tranh, cũng như gặp gỡ các nghệ sĩ Pháp. Từ năm 1904, ông theo học điêu khắc với nhà điêu khắc vĩ đại August Rodin. Ông đã tạc những tượng nhỏ phụ nữ và tượng bán thân đàn bà và đàn ông. Có người đến ngồi làm mẫu cho ông trong xưởng ở El Biar những khi ông không đến học vị thầy nổi tiếng.

Sở thích của vua Hàm Nghi đối với điêu khắc và việc chọn chủ đề rất trái ngược với cách thể hiện hội họa, vì phần lớn các bức tranh sơn dầu của ông đều vắng bóng người. Khi có bóng dáng người thì các nhân vật đều mờ nhạt, như muốn làm nổi bật sự cô đơn. Trong khi toàn thể các bức tranh đều là phong cảnh, thì những tác phẩm điêu khắc của ông đều mô tả hình người.

Cái tương phản giữa tranh sơn dầu với điêu khắc của nhà vua thể hiện sự phân biệt giữa hai thế giới: thế giới của ảo mộng và hoài niệm phản ánh nội tâm qua tranh sơn dầu, và thế giới thực tại của những người quây quần xung quanh nghệ sĩ, được thể hiện bằng cách dùng không gian ba chiều.

Kì lạ là hơn nửa thế kỉ sau khi cựu hoàng Hàm Nghi qua đời, mọi người mới lơ mơ biết rằng ông từng vẽ tranh và khắc tượng. Thông tin về các tác phẩm của ông chỉ được biết qua thư từ mà ông trao đổi với bạn bè, nhất là catalogue của cuộc triển lãm riêng vào năm 1926 tại Paris dưới bút danh Tử Xuân.

TỰ TÔN VĂN HÓA QUA CHỮ KÍ: TỬ XUÂN

Vì sao Hàm Nghi đôi khi ký tên dưới các bức tranh là Tử Xuân, mà không phải Xuân Tử như tên gốc từ bé? Ông kí tên bằng chữ quốc ngữ rất rõ ràng nhưng không có dấu, theo kiểu tiếng Pháp: Tu Xuan.

Theo lý giải của Amandine Dabat, khi chống Pháp và bị bắt lưu đày, Hàm Nghi chưa tiếp cận chữ quốc ngữ mà chỉ dùng chữ Pháp và chữ Hán. Về sau, những người Việt sang Pháp du học mới dạy cho cựu hoàng chữ quốc ngữ và ông đã sử dụng nó để kí tên vào tác phẩm của mình.

Tiến sĩ văn học Trần Hoài Anh cho rằng, việc Hàm Nghi đã viết tên mình theo ngữ pháp tiếng Việt chứ không phải ngữ pháp tiếng Hán cho thấy ý thức khát khao độc lập về văn hoá của vị vua yêu nước.

Ngoài ra chữ kí Tử Xuân, Xuân Tử còn có nghĩa là "Người con của mùa xuân", như một thông điệp ngầm phản kháng và tước bỏ danh vị “Hoàng tử An Nam” mà nước Pháp đã đặt cho cựu hoàng. Nữ sĩ Judith Gautier đã làm bài thơ tặng người bạn thân có bút danh Tử Xuân, trong đó có những câu thơ mang hàm ý thể hiện tinh thần phản kháng của nhà vua:

Tử Xuân! Ôi! Những bông hoa của anh vừa mới nở

Đã rụng rời theo giông gió hung tàn

Đập tan, chỉ một lần, hy vọng và hoa hồng

Lật đổ cung điện vàng son dựng bằng gỗ đàn hương…

Cuộc lưu đày của vua Hàm Nghi là một cơ hội để ông vô tình tìm thấy và phát triển khiếu nghệ thuật. Nhà vua bị phế truất này đã trở thành một nghệ sĩ đam mê nhưng thầm lặng, tác phẩm của ông không được mấy ai biết đến. Thậm chí, tác phẩm của vua Hàm Nghi chỉ có thể hiểu được trong bối cảnh cuộc sống của một người lưu vong chính trị.

Công trình của nhà vua nằm ở điểm giao thoa giữa hai nền văn hóa Việt Nam và Pháp. Tuy nhiên, một điều kỳ lạ rằng, phải hơn nửa thế kỉ sau, những tác phẩm giá trị của ông mới được phát hiện ra. Nó vẫn khiến ta xúc động, vượt qua mọi biểu hiện quốc gia, dân tộc hay trường phái. Phải chăng đây là tiền đề căn bản để xác định một chỗ đứng xứng đáng của ông vua-nghệ sĩ Hàm Nghi trong lịch sử nghệ thuật nước nhà?

Amandine Dabat - người dựng lại chân dung nghệ sĩ của vua Hàm Nghi

• Amandine Dabat (1985), là chút ngoại của vua Hàm Nghi. Anne Dabat, bà ngoại của cô là con gái công chúa Như Ý, con thứ hai của nhà vua. Cô sinh ra và lớn lên ở Pháp, nhưng đã dành cả tuổi trẻ của mình để tìm hiểu về cội nguồn và quyết định chọn đề tài luận văn tiến sĩ về cuộc đời và khía cạnh nghệ thuật, họa sĩ của vua Hàm Nghi.
• Trong một lần trở về Việt Nam tham dự hội thảo với chủ đề "Vua Hàm Nghi: Một cuộc đời nghệ sĩ", do Trung tâm văn hóa và hợp tác Pháp tại TP.HCM tổ chức, Amandie - hậu duệ đời thứ năm của vua Hàm Nghi đóng vai trò là diễn giả.
• Bằng kiến văn sâu sắc và khách quan, cô đã giúp làm sáng tỏ thêm nhiều điều bất ngờ thú vị về ông vua có tâm hồn nghệ sĩ. Cô đã giới thiệu cuộc đời nghệ thuật của vua Hàm Nghi, điều mà hầu như chưa được biết đến, và phác thảo hành trình đến với nghệ thuật của ông trong thời gian lưu đày.
• Như nhận định của nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân: “Luận án tiến sĩ của Amandine nghiên cứu về toàn bộ cuộc đời làm nghệ thuật của vua Hàm Nghi. Hàm Nghi nghệ sĩ vẽ tranh, Hàm Nghi nặn tượng và Hàm Nghi nhiếp ảnh. Khi luận án này trình xong, cùng với Lê Văn Miến, vua Hàm Nghi sẽ được khẳng định là một trong hai họa sĩ Việt Nam đầu tiên vẽ tranh, nặn tượng theo phong cách phương Tây”.

Huyền Châu