Arul House - Ngôi nhà Ê Đê kể chuyện giữa Buôn Ma Thuột

Từ buôn Ako D’hong đến ngôi nhà kể chuyện

Theo chân travel blogger Vinh Gấu, tôi tìm đến buôn Ako D’hong - “lũng đầu nguồn” của người Ê Đê. Nhiều thập kỷ trước, già làng Ama H’rin cùng một số người Pháp lập nên buôn, mở ra nếp sống mới trên vùng đất còn hoang vu. Người Pháp mang kỹ thuật trồng cà phê, Ama H’rin gắn kết cộng đồng, tạo nên nền tảng cho buôn làng vững chãi. Nhờ đó, Ako D’hong trở thành cái nôi cà phê đầu tiên của Buôn Ma Thuột, đồng thời giữ lại nhiều nếp nhà dài, mái ngói cũ loang màu thời gian và bóng kơ nia che chở.

Đi trong Ako D’hong hôm nay, tôi thấy như lạc về quá khứ: sân phơi còn vương hương cà phê, tiếng trẻ con nô đùa vọng lại từ dãy nhà dài ẩn hiện sau hàng cây. Giữa lòng thành phố ngày một hiện đại, Ako D’hong vẫn như một mảnh ký ức còn sống. Và cũng tại nơi này, có ngôi nhà dài mang tên Arul House, nơi văn hóa Ê Đê được kể lại bằng hiện vật và những câu chuyện đời thường, chờ du khách lắng nghe.

Bài liên quan

Biệt điện Bảo Đại ở Buôn Ma Thuột: Dấu ấn hoàng gia giữa lòng Tây Nguyên

Măng Đen - Viên ngọc xanh giữa đại ngàn Tây Nguyên

Văn hoá Ê Đê trong không gian Arul House

Ngay khi bước qua cánh cổng, đối diện với những bức tượng gỗ đặc trưng của người Ê Đê, tôi biết mình sắp bước vào một không gian đặc biệt. Hương cà phê ấm nồng lan tỏa giữa khung cảnh xưa cũ: ché rượu cần, ghế kpan, trống H’gor, thuyền độc mộc, gùi, cối giã gạo… Tất cả hiện diện tự nhiên, không gói gọn trong tủ kính mà hòa lẫn với không gian gỗ nâu trầm của ngôi nhà dài. Ánh sáng len qua những ô cửa nhỏ, rọi xuống sàn gỗ đã mòn dấu chân người, khiến từng vật dụng càng thêm sống động như đang kể lại câu chuyện của buôn làng.

Chị Trần Thị Châu Phương, cô gái Hội An, từng du học Thụy Sỹ đã trót bén duyên, đem lòng gắn bó cùng Ako D’hong từ chục năm trước và là người đồng hành cùng chị H'len Niê trong hành trình gìn giữ và lan tỏa giá trị văn hóa Tây Nguyên tại Arul House. “Mẹ H’Len là người sưu tầm ký ức”, Phương vừa mỉm cười vừa giới thiệu chị H’Len, người phụ nữ Ê Đê ngoài năm mươi với ánh mắt sáng và giọng nói trầm ấm. H’Len sinh ra và lớn lên trong chính ngôi nhà dài này. Khi cha qua đời, theo chế độ mẫu hệ, chị là người thừa hưởng lại căn nhà để tiếp tục viết tiếp câu chuyện buôn làng.

Những ký ức tuổi thơ và nếp sống trong buôn đã thôi thúc H’Len gìn giữ không gian nơi chị từng lớn lên. “Nhìn những chiêng, ché dần rời khỏi buôn làng, những ngôi nhà dài xưa ít dần, nếp sống cũ phai nhạt, tôi lo rằng thế hệ sau này sẽ không còn biết đến ghế Kpan, trống H’gor, nên càng quyết tâm sưu tầm và gìn giữ văn hóa của dân tộc mình”, chị H’Len chia sẻ.

Theo dòng tiềm thức, chị phục dựng ngôi nhà, sưu tầm từng cột gỗ của những ngôi nhà xưa, từng chiếc gùi, chiêng, ché, chày, nong nia, ghế kpan, trống H’gor, thuyền độc mộc… “Không có cái gì là mới trong không gian này cả”, chị nói. Quả thật, từ chùm đèn trần kết bằng hàng chục chiếc gùi nhuốm màu thời gian cho đến chiếc cối giã gạo được tận dụng làm chậu cây, tất cả đều mang dấu vết của đời sống Ê Đê.

Kiến trúc của ngôi nhà dài mang dáng dấp một con thuyền, gợi lại nguồn gốc xa xưa của người Ê Đê từng là dân biển di cư lên cao nguyên. Ngay cầu thang đầu hồi phía bắc, đôi bầu vú căng tròn được tạc trên gỗ gợi nhắc biểu tượng người phụ nữ - trụ cột của gia đình mẫu hệ. Bên cạnh đó là một chiếc thang nhỏ hơn dành riêng cho đàn ông, phác họa sinh động nếp sống và quan niệm về giới tính trong văn hóa Ê Đê.

Tôi ngồi xuống ghế kpan dài, thử tưởng tượng cảnh người Ê Đê ngày xưa quây quần, đàn ông gõ trống H’gor, phụ nữ rót rượu cần, cả buôn hát đối đáp quanh ánh lửa. Âm nhạc Pháp đang vang trong không gian như một điểm chấm phá thú vị - gợi nhớ dấu ấn giao thoa từ khi người Pháp đặt chân đến vùng đất này. Arul House vì thế không chỉ tái hiện quá khứ, mà còn kể về hành trình giao thoa, nơi văn hóa Ê Đê gặp gỡ văn minh bên ngoài.

Bữa cơm đồng bào dưới nếp nhà dài

Lối đi dẫn qua những mảnh vườn nhỏ, nơi hoa mua tím, quỳnh anh vàng và ngũ sắc ngan ngát hương ổi hòa cùng cỏ cây bản địa, tạo nên vẻ đẹp dung dị như chính thiên nhiên. Khi những bước chân dừng lại trước ngôi nhà dài, cũng là lúc tiệc tối bắt đầu.

Trong không gian ấm áp dưới ánh đèn vàng, tôi được Sruk Y Sol - một người bạn gắn bó với Arul House - giới thiệu thực đơn dài dằng dặc toàn những món ăn gắn liền với bếp núc đồng bào Ê Đê. Từ gỏi cà đắng cá cơm, gỏi xoài cá rô phi một nắng cho đến những món khai vị dân dã như chả cua hồ Lắk, tép ram khế hay cá bống sốc muối ớt. Bữa tiệc càng thêm đậm đà với thịt bò, thịt heo gác bếp, ba rọi trộn thính, rồi nối tiếp bằng các món chính phong phú: cá tầm nướng muối ớt, cá rô nướng lá rừng, gà đồng bào nướng ăn kèm cơm lam nếp cẩm. Xen kẽ là những nồi canh nóng hổi như Djam Lai Ktơr - canh bí non nấu sườn non, Djam Trong - canh cà đắng cá khô.

Trong số đó, Y Sol dừng lại lâu hơn ở món canh bột lá Yao (Djam Kpung Eyao) - một món ăn truyền thống đặc biệt của người Ê Đê. Canh có màu xanh nhạt, vị ngọt bùi thanh mát. Lá Yao, thứ lá rừng có hương thơm dịu và hình dáng giống lá trầu không, là linh hồn của món ăn. Khi nấu cùng bột gạo, đu đủ xanh, cà đắng, lõi chuối, chút thịt và các gia vị, món canh trở thành sự kết hợp trọn vẹn giữa hương rừng và sự khéo léo của bàn tay người Ê Đê, mang đến vị ngon vừa mộc mạc vừa khó quên.

Arul House không chỉ là nơi lưu giữ hiện vật, mà còn là chốn để văn hóa Ê Đê được sống động trong từng câu chuyện, bữa cơm, ché rượu cần hay nhịp cồng chiêng. Ở đó, chị H’Len không dựng một bảo tàng tĩnh lặng, mà tạo nên không gian sẻ chia, nơi du khách vừa nhâm nhi cà phê Buôn Ma Thuột vừa lắng nghe những ký ức mẫu hệ, những giá trị cộng đồng.

Giữa căn nhà dài, người trẻ tìm thấy góc đọc sách, du khách nước ngoài lặng lẽ chiêm ngắm và trò chuyện, để rồi nhận ra sự ấm áp toát ra từ những điều mộc mạc. Arul House vì thế giống như ngọn lửa nhỏ, giữ cho ký ức Ê Đê tiếp tục bừng sáng giữa Buôn Ma Thuột hiện đại - một cuộc gặp gỡ giản dị nhưng sâu lắng với bản sắc để thấy văn hóa vẫn thật sự sống khi chúng được gìn giữ và lan tỏa.

Bài và ảnh: Quỳnh Mai