Trong một thung lũng yên bình thuộc xã Phúc Sen, huyện Quảng Hòa (Cao Bằng), xóm Dìa Trên hiện lên như một vùng ký ức còn sống: nơi những mái nhà sàn lợp ngói âm dương nép mình bên triền núi, nơi khói bếp và tiếng chày giã giấy hoà vào thanh âm núi rừng, nơi nghề làm giấy bản của người Nùng An vẫn âm thầm hiện diện.
Làm giấy bản là nghề truyền thống lâu đời của người Nùng An ở bản Dìa Trên, Quảng Hoà, Cao Bằng
Đến thăm nhà chị Nông Thị Kính vào một buổi chiều yên ả, chúng tôi bắt gặp những đứa trẻ đang nô đùa bên chiếc máng nước bằng đá, nơi vốn dùng để khuấy bột giấy bản. Phía xa, cánh đồng lúa đang thì thầm chuyển sắc, từ xanh mướt sang vàng óng, trải dài đến chân núi. Khung cảnh dung dị ấy gợi cảm giác như thời gian nơi đây chảy chậm hơn, để gìn giữ lại những nét xưa cũ. Bên trong ngôi nhà sàn gỗ mộc mạc, những tờ giấy bản được treo dọc theo vách như những lát cắt ký ức, lặng lẽ kể lại câu chuyện của một làng nghề đã vượt qua bao mùa gió núi.
Làng giấy bản Dìa Trên nằm sâu trong một thung lũng, được bao quanh bởi cánh đồng lúa và núi rừng
Bài liên quan
Nghề làm giấy ở Dìa Trên không ồn ào, phô trương, đó là sự lặp lại của những động tác thủ công đã thành nếp qua bao đời: ngâm - giã - seo - phơi. Mỗi công đoạn đều thấm đẫm sự tỉ mỉ và kiên nhẫn, thứ tài sản vô hình mà tổ tiên để lại, gắn với tâm linh, văn hóa và cả sinh kế của cộng đồng.
Từ vỏ cây Mạy Sla đến tờ giấy lưu hồn núi
Nguyên liệu chính để làm giấy là vỏ cây Mạy Sla - một loại cây mọc hoang trên sườn núi đá. Thoạt nhìn, cây chỉ là một giống thực vật bình thường, song qua đôi tay người thợ, lớp vỏ thô ráp ấy trở thành chất liệu cho những tờ giấy mịn màng, nhẹ tênh, dẻo dai và bền theo năm tháng.
Nhiều gia đình trong bản phơi vỏ cây Mạy Sla để làm giấy
Quy trình làm giấy bản ở Dìa Trên gần như vẫn giữ nguyên theo phương thức cổ truyền. Vỏ cây được bóc sạch, giữ lại lớp thân màu trắng bên trong, phơi khô, rồi ngâm nước suối trong một ngày. Sau đó, người dân sẽ mang vỏ cây ngâm với vôi tôi, cuộn lại và ninh nhừ từ hai đến ba tiếng rồi đem ngâm ngoài suối trong 12 tiếng mới đem về đập nhuyễn trong khoảng 1 tiếng để chất giấy đẹp hơn. Khâu tiếp theo là cho hỗn hợp giã nhuyễn vào máng nước khuấy tan thành bột, trộn cùng chất nhớt lấy từ cây rừng để tạo độ kết dính. Bột giấy sau đó được múc lên khuôn, dàn đều thành từng tờ mỏng rồi đem ép và phơi khô trên bức tường đất để nắng gió Cao Bằng làm phần việc còn lại.
Những tờ giấy bản hoàn thiện sau nhiều công đoạn thủ công tỉ mỉ
Bà Nông Thị Kính, một nghệ nhân trong xóm, ví von quy trình làm giấy như "nuôi một đứa trẻ": “Không thể vội, không thể sai tay. Chỉ cần ngâm thiếu giờ hay quấy không đều là giấy hỏng, mất trắng một mẻ. Làm nghề này cần sự nhẫn nại và tấm lòng”.
Được làm hoàn toàn từ nguyên liệu tự nhiên, chất giấy xốp, nhẹ, dai và bền bỉ với thời gian, giấy bản phục vụ nhu cầu sinh hoạt của người xưa mà không gây hại đến môi trường.
Nghề truyền thống giữa thực tại chông chênh
Xóm Dìa Trên có 65 hộ dân, 100% là người Nùng, trong đó có 40 hộ còn giữ nghề làm giấy bản. Đó là một con số đáng trân trọng trong bối cảnh nghề truyền thống đang dần bị mai một bởi sự trỗi dậy của công nghiệp hiện đại. Thu nhập từ nghề giấy không cao, công sức bỏ ra lại nhiều, khiến không ít người trẻ chọn cách rời làng tìm kiếm cơ hội khác.
Nghề làm giấy bản đứng trước nguy cơ mai một do sự phổ biến của giấy công nghiệp
Không ít nghệ nhân cũng có một trăn trở như bà Kính: Nếu con cái không nối tiếp thì sau này ai sẽ giữ gìn những kỹ thuật xưa cũ này? Giấy bản không có người làm thì chỉ còn lại một cái trên sách báo thôi…
Giấy bản truyền thống, vốn được dùng nhiều trong đời sống tâm linh như viết chữ cúng, làm đồ lễ, trang trí bàn thờ… đang dần bị thay thế bằng sản phẩm công nghiệp tiện dụng hơn. Sức ép thị trường và nhu cầu hiện đại khiến làng nghề đứng trước nguy cơ chìm vào quên lãng.
Đánh thức di sản - một hướng đi mới
Trước thực trạng đó, Ban quản lý Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng đã phối hợp với chính quyền địa phương xây dựng xóm Dìa Trên thành đối tác phát triển du lịch trải nghiệm. Từ năm 2021, các hộ dân được hướng dẫn làm mới sản phẩm, tạo thêm giá trị gia tăng từ giấy bản: sổ tay, quạt, hoa giấy, thiệp, giấy vẽ tranh, túi đựng quà tặng… Các hạng mục hạ tầng như bảng chỉ dẫn, bãi đỗ xe, khu trưng bày cũng dần hình thành, mang đến sinh khí mới cho làng nghề.
Từ giấy bản truyền thống, những người làmn nghề đã tạo ra các vật dụng đa dạng, sáng tạo, phục vụ nhu cầu mua quà lưu niệm của khách du lịch
Khách du lịch đến Dìa Trên không chỉ để ngắm nhìn quy trình làm giấy, mà còn được trực tiếp trải nghiệm các công đoạn: từ giã bột giấy đến tráng khuôn, phơi giấy. Chính trải nghiệm này giúp du khách hiểu sâu sắc hơn về giá trị của sản phẩm thủ công, điều mà một tờ giấy công nghiệp không thể truyền tải.
“Du khách có khi chỉ làm được một tờ trong cả buổi, họ mới hiểu công sức của người thợ. Càng hiểu, họ càng trân trọng và sẵn sàng mua sản phẩm để làm quà hoặc kỷ niệm”, một người dân chia sẻ.
Nhờ sự vào cuộc của chính quyền và ngành du lịch, nghề làm giấy bản Dìa Trên đã có tín hiệu khởi sắc
Nhờ sự kết nối với các đơn vị du lịch, nhà hàng, homestay, các sản phẩm từ giấy bản dần có đầu ra ổn định hơn. Một vài hộ trong xóm còn nhận được đơn hàng từ các cửa hàng lưu niệm ở trung tâm thành phố Cao Bằng. Những tín hiệu tích cực ấy như ánh nắng mới sau nhiều ngày âm u, mang đến hy vọng phục hồi một nghề xưa.
Nhiều du khách đến đây để tìm hiểu về nghề làm giấy truyền thống
Giấy bản Dìa Trên là một phần của di sản Cao Bằng, nơi thiên nhiên hùng vĩ được hòa quyện cùng văn hóa tộc người thiểu số tạo nên một bức tranh đặc sắc. Và cũng như những tờ giấy xốp nhẹ, bền dai ấy, nghề truyền thống nơi đây vẫn cần được nâng niu, gìn giữ bằng sự chung tay của cộng đồng, chính quyền và du khách. Để giấy bản không chỉ là vật liệu, mà là biểu tượng sống động của một nền văn hóa đang viết tiếp câu chuyện của mình trong lòng thời đại.
