"Ở Cao Bằng, người Nùng An tại xóm Lũng Rì, xã Tự Do, huyện Quảng Hòa rất giỏi nghề làm ngói âm dương. Những ngôi nhà sàn lợp ngói âm dương cũng trở thành nét riêng nơi đây", nhiếp ảnh gia Vũ Khoa chia sẻ với Travellive.
Làng nghề ngói âm dương Lũng Rì là một minh chứng sống động cho sự khéo léo, sáng tạo và truyền thống lâu đời của người Nùng An ở Cao Bằng
Xóm Lũng Rì cách TP. Cao Bằng hơn 30 km, đây là làng nghề làm ngói âm dương đã có hàng trăm năm tuổi. Ngói Lũng Rì được làm thủ công rất cẩn thận, bền, màu sắc đẹp, dùng lợp mái nhà rất thoáng mát. Những mái nhà lợp ngói âm dương mang dáng dấp cổ kính đặc trưng đã quen thuộc đối với người dân vùng cao. Làm ngói không chỉ đem lại thu nhập cho người dân, còn góp phần bảo tồn nghề truyền thống của địa phương.
Theo tìm hiểu từ người dân địa phương, nhiếp ảnh gia Vũ Khoa cho hay, vốn dĩ có tên gọi là ngói âm dương bởi loại ngói này luôn đi theo một cặp gồm 2 viên, viên ngói máng (âm) để lợp sẽ ngửa lên trên còn ngói bò (dương) để úp xuống. Ngói âm dương của Lũng Rì (còn có tên là ngói máng) được làm thủ công hoàn toàn: Chọn đất, ủ đất, nhào đất, lọc sạn, tạo hình, phơi, nung... giúp tạo ra sản phẩm đặc trưng, bền chắc theo thời gian.
Ngói Lũng Rì được làm thủ công rất cẩn thận, bền, màu sắc đẹp, dùng lợp mái nhà rất thoáng mát
Người Nùng An đã sáng tạo ra loại ngói độc đáo này, sử dụng để lợp mái nhà truyền thống
Để làm ngói máng theo cách truyền thống, phải trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ
Đến nay, giá trị kinh kế của ngói âm dương không cao do phải cạnh tranh với các loại ngói được sản xuất công nghiệp trên thị trường. Dù vậy, chẳng muốn mai một nghề truyền thống mà ông cha để lại nên đến bản làng người Nùng An xóm Lũng Rì vẫn có thể bắt gặp được hình ảnh những người dân cần cù, chịu thương, chịu khó miệt mài tạo ra từng viên ngói mang theo niềm tự hào về nét văn hoá đặc trưng nơi đây. Trải qua những thăng trầm của thời gian, hiện chỉ còn vài hộ gia đình ở Lũng Rì còn giữ nghề làm ngói âm dương.
Ngói âm dương Lũng Rì được làm hoàn toàn thủ công, qua nhiều công đoạn tỉ mỉ, đòi hỏi sự khéo léo và kinh nghiệm của người thợ. Chất lượng ngói Lũng Rì đặc trưng bởi được làm từ đất sét chất lượng cao, có màu sắc tự nhiên đẹp mắt, bền chắc và có khả năng cách nhiệt tốt. Những ngôi nhà mái ngói âm dương mang đến một vẻ đẹp đặc trưng cho vùng đất Cao Bằng, tạo nên một không gian sống hài hòa với thiên nhiên.
Hình ảnh những người dân cần cù, chịu thương, chịu khó miệt mài tạo ra từng viên ngói mang theo niềm tự hào về nét văn hoá đặc trưng nơi đây
Để làm ngói máng theo cách truyền thống, phải trải qua nhiều công đoạn từ chọn đất, ủ đất, nhào đất, lọc sạn, tạo hình, phơi, nung… Các khâu đều làm thủ công rất tỉ mỉ nhằm tạo ra sản phẩm mẫu mã đẹp, thời gian sử dụng lâu dài. Ngói ở đây có 2 loại, đó là ngói máng và ngói bò, trong đó ngói máng để lợp còn ngói bò để úp nóc nhà.
Công đoạn đầu tiên để làm ngói máng là người thợ phải đi tìm nguồn đất. Ngói máng ở Tự Do làm bằng thứ đất sét mịn, dẻo, được mua tận xã Độc Lập. Đất được đập ra cho mềm, trộn nước vào rồi dùng trâu để dẫm cho nhuyễn. Tiếp theo, phải ủ đất khoảng 5 - 6 ngày rồi mới lấy lên sàng lọc những tạp chất như sỏi, đá. Sau khi lọc sạch, đất được chất thành khối và phủ ni lông kín để bảo đảm giữ độ ẩm. Tiếp đến là công đoạn tạo hình, đất được tạo thành khối hình chữ nhật.
Để làm ngói máng theo cách truyền thống, phải trải qua nhiều công đoạn từ chọn đất, ủ đất, nhào đất, lọc sạn, tạo hình, phơi, nung…
Người thợ thường dùng một thanh tre xoa nước nén chặt bề mặt trụ đất, lấy thước đo đánh dấu chia đôi trụ đất, đánh dấu chiều bề dày đúng 1 cm rồi lấy dụng cụ cắt đất đưa vào khuôn.Khuôn làm ngói máng có hình tròn, đường kính khoảng 25 cm, trên thân khuôn có 4 điểm gờ chia đều nhau và như vậy mỗi lần đưa đất vào khuôn có thể làm được 4 viên ngói, khuôn được đặt trên 1 bệ xoay. Chỗ điểm gờ trên khuôn tạo rãnh mỏng để khi đất khô có thể bẻ rời thành từng viên ngói. Khi vã đất vào khuôn, người thợ vừa xoay vừa nén đất sao cho đều và chặt, sau đó mới đưa thước cắt vào cắt gọt.
Công đoạn tiếp theo, ngói đem phơi trên nền đất được phủ lớp trấu, mục đích là để ngói còn chưa khô khỏi dính xuống bề mặt đất và bảo đảm độ khô ráo. Khâu cuối là xếp ngói vào lò nung liên tục chừng bảy ngày đêm, người dân thay nhau túc trực và giữ nhiệt độ vừa đủ nhằm đảm bảo chất lượng ngói tốt. Mỗi lò nung sẽ cho ra sản phẩm chừng 15 nghìn đến 18 nghìn viên ngói.
Ngói đem phơi trên nền đất được phủ lớp trấu
Các khâu đều làm thủ công rất tỉ mỉ nhằm tạo ra sản phẩm mẫu mã đẹp, thời gian sử dụng lâu dài
Nghề làm ngói âm dương không chỉ là một nghề thủ công mà còn mang giá trị văn hóa sâu sắc, thể hiện sự khéo léo và sáng tạo của người dân địa phương. Làm ngói âm dương từ trước nay mang lại ổn định kinh tế cho người dân ở Lũng Rì, đặc biệt, họ luôn tâm niệm đây là nghề “gia truyền” của tổ tiên, cần lưu giữ và phát triển. Để có thể duy trì làng nghề, chính quyền cần quan tâm nhiều hơn trong khâu tạo đầu ra cho sản phẩm, xây dựng thương hiệu để quảng bá làng nghề, phát triển du lịch, tăng thu nhập cho người dân nơi đây.
Nghề làm ngói âm dương không chỉ là một nghề thủ công mà còn mang giá trị văn hóa sâu sắc, thể hiện sự khéo léo và sáng tạo của người dân địa phương
Việc bảo tồn và phát triển làng nghề này không chỉ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa của người Nùng An mà còn tạo ra những giá trị kinh tế và xã hội lâu dài
