VI
EN
Tại Kỳ họp lần thứ 20 của Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003, diễn ra trang trọng tại Pháo đài Đỏ, Delhi, Ấn Độ, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc (UNESCO) ghi danh nghề làm tranh dân gian Đông Hồ của Việt Nam vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp (Intangible Cultural Heritage in Need of Urgent Safeguarding).
Quyết định này không chỉ là "hồi chuông cảnh báo" đối với một loại hình nghệ thuật truyền thống 500 năm tuổi về nguy cơ mai một đang cận kề, đặt ra trách nhiệm bảo tồn cấp bách cho quốc gia và cộng đồng.
500 năm lịch sử
Nghề làm tranh Đông Hồ, có nguồn gốc từ khu phố Đông Khê, phường Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh - vùng đất Kinh Bắc nổi tiếng với chiều sâu văn hóa đã tồn tại khoảng nửa thiên niên kỷ. Đây là loại hình nghệ thuật đặc sắc, gắn bó chặt chẽ với đời sống tâm linh và văn hóa truyền thống của người Việt, đặc biệt là trong các dịp Tết Nguyên đán và Tết Trung thu, nơi những bức tranh như "Đám cưới chuột" hay "Đàn lợn âm dương" được treo để chúc tụng, thờ cúng tổ tiên và thần linh.
UNESCO đã thông qua Quyết định ghi danh Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp
Tính độc đáo của tranh Đông Hồ nằm ở toàn bộ quy trình sản xuất thủ công tỉ mỉ. Các nghệ nhân không chỉ là người vẽ mẫu mà còn là thợ khắc gỗ điêu luyện, tạo ra những bản in khắc gỗ thị quý giá. Màu sắc của tranh hoàn toàn được chế biến từ nguyên liệu tự nhiên, tạo nên vẻ đẹp mộc mạc và bền bỉ: màu xanh từ lá chàm, màu đỏ từ sỏi son, màu vàng từ hoa hòe và quả dành dành, màu trắng đặc trưng từ bột vỏ sò điệp phong hóa, và màu đen từ tro lá tre/rơm nếp.
Bề mặt tranh óng ánh đặc trưng là nhờ lớp hồ điệp quét trên giấy dó trước khi in. Sự kết hợp tinh tế giữa kỹ thuật in khắc gỗ và ngôn ngữ tạo hình dân gian đã tạo nên vẻ đẹp độc nhất vô nhị, phản ánh sinh động cuộc sống, ước mơ và triết lý dân gian Việt Nam.
Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ hình thành khoảng 500 năm trước tại khu phố Đông Khê, phường Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Đây là một trong những nghề thủ công mang tính biểu trưng của vùng Kinh Bắc
Tuy nhiên, chính sự tinh hoa và quy trình thủ công phức tạp này lại đang đứng trước nguy cơ biến mất. UNESCO đã đánh giá hồ sơ của Việt Nam đáp ứng đầy đủ năm tiêu chí quan trọng để ghi danh khẩn cấp, trong đó nhấn mạnh rằng số lượng nghệ nhân lành nghề đã giảm mạnh, chỉ còn vài hộ gia đình ở Đông Hồ tiếp tục duy trì nghề.
Tranh Đông Hồ có đặc trưng về chủ đề, kỹ thuật in khắc gỗ, màu sắc và đồ họa. Chủ đề tranh phong phú, gồm tranh thờ, chúc tụng, lịch sử, sinh hoạt, phong cảnh
Thế hệ trẻ ít "mặn mà" với nghề do khó đảm bảo sinh kế, cùng với việc thị trường tiêu thụ thu hẹp và nhu cầu sử dụng tranh in khắc gỗ trong các dịp lễ truyền thống giảm sút, khiến việc truyền dạy và bảo tồn nghề trở nên vô cùng khó khăn. Việc các bản khắc gỗ cổ, vốn được xem như báu vật truyền nối qua nhiều thế hệ, đang dần bị hư hại càng làm trầm trọng thêm tình hình.
Màu sắc được chế biến từ nguyên liệu tự nhiên: xanh từ lá chàm, đỏ từ sỏi son, vàng từ hoa hòe và quả dành dành, trắng từ bột sò điệp, đen từ tro lá tre và rơm nếp
Trước tình trạng đáng báo động này, Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Phó Chủ tịch Ủy ban Quốc gia UNESCO Việt Nam cùng Phó Chủ tịch thường trực UBND tỉnh Bắc Ninh đã khẳng định cam kết triển khai các biện pháp quyết liệt để gìn giữ và phát huy giá trị tranh Đông Hồ. Kế hoạch bảo vệ mà Việt Nam xây dựng đã được Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 đánh giá cao về tính khả thi và bền vững. Kế hoạch này đề ra bảy mục tiêu cụ thể, đặt cộng đồng và các gia đình nghệ nhân vào vị trí trung tâm, bao gồm: mở các lớp truyền dạy nghề chính quy và phi chính quy, kiểm kê di sản, thiết kế mẫu tranh mới để đa dạng hóa sản phẩm, cải thiện khả năng tiếp cận nguồn nguyên liệu tự nhiên, và hỗ trợ thiết bị cho nghệ nhân.
Theo Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003, hồ sơ đề cử của Việt Nam đáp ứng các tiêu chí ghi danh vào Danh sách di sản cần bảo vệ khẩn cấp. Dù gắn chặt với các lễ tiết truyền thống, hiện nay chỉ còn một số ít gia đình theo nghề
Đặc biệt, UNESCO khuyến nghị Việt Nam cần tích hợp di sản này vào hệ thống giáo dục, từ chính quy đến phi chính quy. Đây là chiến lược dài hạn nhằm khuyến khích thế hệ trẻ hiểu, trân trọng và ý thức được trách nhiệm bảo vệ các làng nghề truyền thống. Việc đưa Tranh Đông Hồ vào nhà trường không chỉ là bảo tồn kiến thức mà còn là gieo mầm tình yêu văn hóa, đảm bảo rằng dòng chảy nghệ thuật 500 năm này sẽ không bị đứt đoạn. Bắc Ninh, địa phương sở hữu số lượng di sản UNESCO nổi bật, bao gồm quan họ, ca trù, tín ngưỡng thờ Mẫu và kéo co Hữu Chấp, có đủ tiềm lực để thực hiện thành công chương trình bảo vệ đầy tham vọng này.
Quyết định ghi danh của UNESCO là một lời cảnh tỉnh kịp thời, nhưng đồng thời cũng là nguồn lực hỗ trợ quan trọng. Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp là danh mục dành cho những loại hình nghệ thuật đang đứng trước nguy cơ suy giảm nghiêm trọng và có khả năng biến mất nếu không có biện pháp can thiệp ngay lập tức. Giống như Ca trù từng được đưa vào danh mục này năm 2009, việc ghi danh Đông Hồ mở ra cơ hội huy động nguồn lực quốc tế và quốc gia để thực hiện các chương trình bảo tồn thực chất, giúp các nghệ nhân duy trì sinh kế và truyền lửa đam mê. Đây là thời điểm vàng để mọi tầng lớp xã hội Việt Nam cùng chung tay bảo vệ bức tranh di sản quý giá này.
