Khi tay “nhúng chàm”
Nhuộm chàm (靛蓝染) là một trong những kỹ thuật nhuộm vải cổ truyền lâu đời nhất của Trung Hoa, có lịch sử hàng ngàn năm, gắn liền với đời sống của nhiều dân tộc như Hán, Miêu, Dao, Bố Y,…
Nhuộm chàm không chỉ là một kỹ thuật thủ công đơn thuần của người Bạch, mà còn là một di sản văn hóa lâu đời, kết tinh từ những giá trị lịch sử, văn hóa và thẩm mỹ độc đáo, gắn liền với phong hoa tuyết nguyệt của vùng đất Đại Lý. Với hơn 1.500 năm lịch sử, nghệ thuật nhuộm chàm của người Bạch xuất hiện từ thời Đông Hán, phát triển rực rỡ vào thời Minh – Thanh và trở thành một biểu tượng văn hóa đặc sắc, không thể thiếu của dân tộc này.
Nghệ thuật nhuộm chàm phản ánh sự hòa quyện giữa con người và thiên nhiên
Kỹ thuật nhuộm chàm truyền thống không chỉ đòi hỏi sự khéo léo, tỉ mỉ mà còn là sự kết hợp hài hòa giữa con người và thiên nhiên. Nguyên liệu để tạo ra màu chàm được lấy từ cây chàm, một loại cây thân thảo mọc hoang dại trong tự nhiên. Quá trình nhuộm chàm là cả một nghệ thuật, đòi hỏi người thợ phải có kiến thức sâu rộng về các loại cây chàm, kỹ thuật lên men, pha chế màu nhuộm, cũng như kinh nghiệm và sự kiên nhẫn.
Kỹ thuật nhuộm chàm có lịch sử từ hơn 3.000 năm trước, xuất hiện trong các triều đại nhà Chu và nhà Hán. Được truyền bá qua nhiều thế hệ, phương pháp này không chỉ dừng lại ở Trung Quốc mà còn lan rộng đến Nhật Bản, Hàn Quốc, Việt Nam và các nước Đông Nam Á.
Kỹ thuật nhuộm này xuất hiện từ thiên niên kỷ thứ 3 trước Công Nguyên và được đông đảo các tộc người mà ngày nay phát triển thành các quốc gia Châu Á sử dụng
Nguồn gốc của màu chàm bắt nguồn từ thực vật, chủ yếu là hai loại cây Indigofera tinctoria và Polygonum tinctorium. Indigofera tinctoria, hay còn được gọi là cây chàm, là loài cây phổ biến nhất được sử dụng để tạo ra màu chàm. Loài cây này có nguồn gốc từ vùng nhiệt đới châu Á và châu Phi, được trồng rộng rãi ở nhiều quốc gia trên thế giới.
Indigofera tinctoria có khả năng tạo ra sắc xanh đậm, bền màu, được sử dụng để nhuộm nhiều loại vải khác nhau, từ vải cotton, vải lanh đến vải lụa. Màu chàm từ Indigofera tinctoria có độ bền màu cao, không bị phai màu theo thời gian, mang đến vẻ đẹp cổ điển, sang trọng cho các sản phẩm.
Polygonum tinctorium, hay còn được gọi là cây chàm Nhật Bản, là loài cây bản địa của Trung Quốc. Loài cây này cho màu xanh lam nhẹ nhàng, thường được sử dụng trong nhuộm vải mỏng và lụa. Màu chàm từ Polygonum tinctorium có sắc xanh tươi sáng, không quá đậm, mang đến vẻ đẹp thanh lịch, tinh tế cho các sản phẩm. Tuy nhiên, màu chàm từ loài cây này có độ bền màu không cao bằng Indigofera tinctoria.
Trong văn hóa Trung Hoa, màu chàm không chỉ đơn thuần là một màu sắc mà còn là một biểu tượng văn hóa sâu sắc, mang trong mình những ý nghĩa triết lý và nhân văn sâu sắc. Màu chàm không chỉ mang ý nghĩa thẩm mỹ mà còn biểu tượng cho sự thanh cao, điềm đạm và bền vững.
Xu hướng mới, quan niệm sống mới đang “thức tỉnh”, dần đưa con người trở về với tự nhiên và phát triển bền vững, khuyến khích sự hồi sinh của nhuộm chàm thực vật và thuốc nhuộm tự nhiên
Màu chàm thường được liên kết với những phẩm chất cao quý của người quân tử, như sự thanh cao, điềm đạm, khiêm tốn và lòng trung thành. Màu chàm cũng tượng trưng cho sự bền vững, trường tồn, giống như màu xanh của cây lá, của núi rừng, của bầu trời, mãi mãi xanh tươi theo thời gian.
Bằng những công cụ thô sơ, vật liệu từ thiên nhiên, những hoa văn được người làm, tỉ mỉ tạo tác nên những hoa văn in đậm sắc màu dân tộc
Với người Bạch, xem quần áo nhuộm chàm như một dấu ấn văn hóa đặc sắc, thể hiện bản sắc dân tộc và tình yêu thiên nhiên. Trang phục nhuộm chàm của họ không chỉ là những bộ trang phục đẹp mắt mà còn là những tác phẩm nghệ thuật, kết tinh từ sự sáng tạo, khéo léo và tâm huyết của người nghệ nhân.
Giữ hồn nghệ thuật cho vải nhuộm chàm
Để tạo ra màu chàm, người thợ phải trải qua một hành trình dài với nhiều công đoạn tỉ mỉ, kỳ công, từ việc thu hoạch lá chàm cho đến khi tấm vải mang sắc xanh lam đậm đà, bền bỉ. Lá cây chàm được thu hoạch vào mùa hè, khi lượng indigotin (sắc tố tạo màu) đạt mức cao nhất. Đây là "thời điểm vàng" để thu hoạch lá chàm, bởi vì lúc này lá cây chứa đựng hàm lượng sắc tố cao nhất, đảm bảo màu nhuộm được đậm và bền màu.
Nhuộm chàm thủ công là một quy trình khó, phức tạp và không phải nhà sản xuất nào cũng đủ kiên nhẫn để chờ đợi
Lá chàm sau khi được thu hoạch sẽ được ngâm trong nước để lên men tự nhiên. Quá trình lên men này là một "phép màu" của tự nhiên, giúp chuyển hóa chất indigotin trong lá chàm thành dạng hòa tan, tạo ra dung dịch nhuộm xanh đậm.
Sau quá trình lên men, chàm được lọc và sấy khô thành bột. Khi cần nhuộm, bột chàm sẽ được hòa tan lại trong nước kiềm. Đây là một công đoạn quan trọng, đòi hỏi người thợ phải có kinh nghiệm và "bí quyết" riêng để hòa tan bột chàm một cách hiệu quả, đảm bảo màu nhuộm được đều và đẹp.
Quy trình nhuộm chàm rất thú vị, giống như một phép màu trên vải
Quy trình nhuộm chàm rất thú vị, giống như một phép màu trên vải. Đầu tiên, người nghệ nhân sẽ phác thảo và vẽ hoa văn lên vải. Công đoạn này đòi hỏi sự tỉ mỉ, khéo léo và óc sáng tạo để tạo ra những họa tiết tinh xảo, mang đậm nét văn hóa truyền thống. Tiếp theo, người nghệ nhân sẽ khéo léo buộc chặt các phần khác nhau của vải bằng dây. Việc buộc dây này có vai trò quan trọng trong việc tạo ra hoa văn trên vải. Những phần vải được buộc sẽ không bị thấm màu, trong khi những phần không được buộc sẽ thấm màu nhuộm.
Sau khi buộc dây xong, vải sẽ được nhúng vào thuốc nhuộm chàm. Quá trình nhuộm vải thường được lặp đi lặp lại nhiều lần để đạt được độ đậm màu mong muốn. Khi tháo dây ra, những phần vải được buộc vẫn giữ nguyên màu trắng, trong khi những phần vải không được buộc đã thấm màu chàm, tạo nên những hoa văn tinh xảo, đầy bất ngờ và độc đáo.
Với sắc xanh lam trầm mặc đặc trưng, không chỉ là một phương pháp tạo màu vải đơn thuần mà còn là một di sản văn hóa phi vật thể quý báu
Người Bạch lấy cảm hứng từ thiên nhiên để tạo nên những hoa văn đa dạng, từ mây trời trên núi Thương Sơn, gợn sóng trên hồ Nhĩ Hải đến chim chóc, hoa lá, côn trùng… Mỗi tấm vải nhuộm đều mang theo một câu chuyện, thể hiện sự sáng tạo và tình yêu thiên nhiên của người Bạch.
Mỗi tấm vải là một câu chuyện
Nếu đến Đại Lý, bạn không thể bỏ qua làng Chu Thành – cái nôi của nghệ thuật nhuộm chàm. Đây là ngôi làng Bạch lớn nhất, nơi lưu giữ tinh hoa nghề truyền thống. Đặc biệt, phim "Đi đến nơi có gió" cũng từng quay tại đây, với hình ảnh những tấm vải nhuộm bay trong gió, tạo nên khung cảnh thơ mộng. Du khách có thể tự tay trải nghiệm nhuộm chàm và mang về một tác phẩm độc nhất vô nhị.
Nhuộm chàm không chỉ là một nghề thủ công, mà còn là di sản chứa đựng tinh thần và lịch sử của người Bạch. Ngày nay, ngày càng nhiều người quan tâm đến văn hóa phi vật thể và học cách gìn giữ nghệ thuật này, để nó tiếp tục được truyền lại cho thế hệ sau.
