Con rắn, hay còn gọi là Tỵ, không đơn thuần là một loài động vật xuất hiện trong tự nhiên. Trong văn hóa Việt Nam, hình tượng con Tỵ đã được nâng lên tầm cao mới, trở thành một biểu tượng văn hóa sâu sắc, gắn liền với lịch sử và tâm hồn người Việt.
Nhân dịp Tết đến xuân về, Travellive đã có dịp trò chuyện cùng nhà sử học Lê Văn Lan tại triển lãm "Rồng rắn lên mây" (Hà Nội) – sự kiện nghệ thuật đặc biệt đánh dấu hành trình 7 năm tôn vinh 12 con giáp của Việt Nam trong dự án “Con giáp của tôi” để hiểu rõ hơn về văn hóa, tín ngưỡng liên quan đến hình tượng con rắn - linh vật của năm Ất Tỵ 2025. Mỗi con giáp không chỉ mang ý nghĩa tâm linh mà còn chứa đựng câu chuyện, cảm xúc và hy vọng của người Việt trong năm mới.
Con rắn, hay còn gọi là Tỵ, không đơn thuần là một loài động vật xuất hiện trong tự nhiên
Vai trò trong đời sống vật chất và tinh thần của người Việt cổ
Các nhà nghiên cứu cho rằng, hình tượng con rồng Việt Nam bắt nguồn từ con rắn. Rồng tượng trưng cho sự kết hợp giữa âm và dương, trong khi rắn thường gắn liền với yếu tố âm. Điều này rất thú vị vì người Việt Nam luôn tìm kiếm sự cân bằng giữa các yếu tố giữa ngũ hành âm dương trong cuộc sống.
“Con rắn đóng vai trò quan trọng lắm. Trong lịch sử, văn hóa, văn minh và dân tộc của chúng ta” - nhà sử học Lê Văn Lan
Bàn về hình tượng con rắn trong văn hóa Việt, nhà sử học Lê Văn Lan chia sẻ: “Theo lịch pháp và ngôn ngữ phương Bắc Trung Hoa, con rắn được gọi là xà hoặc bạch xà. Tuy nhiên, trong văn hóa Việt, con rắn lại được gọi là Tỵ, tương tự như cách người Việt gọi con chuột là Tý. Điều này cho thấy hình tượng con Tỵ không hoàn toàn bắt nguồn từ văn hóa ngôn ngữ Trung Hoa, mà có thể mang những đặc trưng riêng của văn hóa Việt”.
Nhà sử học Lê Văn Lan (giữa) tại triển lãm "Rồng rắn lên mây"
Trong bối cảnh lịch sử và văn minh Đông Nam Á, có rất nhiều phát hiện thú vị, đặc biệt nhấn mạnh nhiều là tục thờ rắn, phổ biến không chỉ ở Việt Nam mà còn ở các quốc gia trong khu vực. Rắn không chỉ được tôn vinh mà còn giữ nhiều vai trò quan trọng trong lịch sử và văn hóa. Một ví dụ điển hình khác là các hiện vật thời Đông Sơn, trong đó có những con dao găm với chuôi dao được chạm khắc hình hai con rắn quấn vào nhau, há miệng ngậm bốn chân của con voi. Chi tiết này thể hiện vai trò linh thiêng và mạnh mẽ của rắn trong đời sống vật chất và tinh thần của người Việt cổ.
Tác phẩm nghệ thuật mang hình tượng con rắn tại triển lãm "Rồng rắn lên mây"
“Theo tư duy Nho giáo, con người được phân loại thành hai nhóm: quân tử và tiểu nhân. Tuy nhiên, ở Việt Nam, tôi cho rằng phân loại này có thể mang tính nhân văn hơn với khi gọi thành hai nhóm thiện và ác. Khi ứng dụng vào hình tượng con rắn, chúng ta có thể thấy sự phân biệt giữa ác thần và thiện thần, giữa ông thần dữ và ông thần lành. Dưới góc độ sinh học, rắn thường được liên tưởng đến sự nguy hiểm, độc hại. Tuy nhiên, về mặt tâm linh, tôi nghiệm ra rằng, con rắn thường được suy tôn như ông thiện - thần lành, một biểu tượng của sự bảo vệ và che chở”, nhà sử học Lê Văn Lan khẳng định.
Một ví dụ tiêu biểu khác là câu chuyện về ngã ba Xà, nơi ba dòng sông gặp nhau ở Bắc Ninh. Tại đây, có truyền thuyết về ông cọp ông dài, vốn là hình ảnh của con rắn. Rắn trong câu chuyện này được nuôi dưỡng bởi một bà mẹ hiền lành, về sau hóa thành biểu tượng của hai anh hùng Trương Hống và Trương Hát - những người đã giúp vua Lý Nam Đế đánh giặc, xây dựng đất nước Vạn Xuân.
"Về mặt tâm linh, tôi nghiệm ra rằng, con rắn thường được suy tôn như ông thiện - thần lành, một biểu tượng của sự bảo vệ và che chở”, nhà sử học Lê Văn Lan khẳng định
Hình tượng con rắn trong văn hóa Việt còn được thể hiện qua nhiều câu chuyện về sự hiền lành, tử tế và lương thiện. Nhà sử học Lê Văn Lan say sưa kể về cách dân tộc Việt gọi nhau bằng hai chữ thân thương "đồng bào", có nghĩa là cùng một bọc trứng, cùng là một tổ tiên. Trong ngôn ngữ và văn hóa dân tộc Mường, bà Âu Cơ được gọi là chim Ư, vì chỉ chim mới đẻ ra trứng. Còn Đức Lạc Long Quân, chồng của bà Âu Cơ là tổ tiên của chúng ta. Trong ngôn ngữ dân gian có câu: "Trứng rồng lại nở ra rồng/Liu điu lại nở ra dòng liu điu", qua đó cho thấy mối liên hệ mật thiết giữa rồng và rắn. Rồng rắn lên mây cũng là một minh chứng rõ ràng cho sự liên kết sâu sắc giữa hình ảnh rồng và rắn trong văn hóa dân gian Việt Nam, phản ánh sự quan trọng của loài vật này trong di sản dân tộc.
Niềm hy vọng về sự thịnh vượng, khéo léo và khả năng thích nghi
Trong năm mới, năm con Tỵ mang đến cho người Việt niềm hy vọng về sự thịnh vượng, khéo léo và khả năng thích nghi với những thay đổi. Người ta thường cầu mong một năm Tỵ sẽ đem lại sự thăng tiến, mạnh mẽ vượt qua thử thách và trở ngại, để đón nhận những cơ hội tốt lành.
Trong năm mới, năm con Tỵ mang đến cho người Việt niềm hy vọng về sự thịnh vượng, khéo léo và khả năng thích nghi với những thay đổi
Con rắn hay con Tỵ, không chỉ dừng lại là một loài vật trong tự nhiên mà còn là một biểu tượng văn hóa, mang trong mình những giá trị lịch sử, tâm linh giá trị. Từ hình ảnh con rắn trong các câu chuyện thần thoại, truyền thuyết, cho đến các tín ngưỡng tôn thờ Mẫu, loài vật này đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người Việt.
Nhà sử học Lê Văn Lan còn nhấn mạnh bằng câu chốt: “Rắn không chỉ là một loài động vật trong tự nhiên, mà còn là một biểu tượng văn hóa sâu sắc. Con rắn có vai trò quan trọng lắm. Trong lịch sử, văn hóa, văn minh và dân tộc của chúng ta”.
