Bảo tàng giấy dó - nơi lưu giữ và lan tỏa
Một trong những địa chỉ thú vị nhất để hiểu và trải nghiệm loại giấy đặc biệt này là Bảo tàng Giấy Dó tại số 189 Trích Sài, ven Hồ Tây, Hà Nội. Hiện tại, bảo tàng đang mở cửa tự do từ thứ Ba đến Chủ nhật, dành cho tất cả những ai yêu văn hóa Việt, yêu thủ công, hay đơn giản là muốn tìm một khoảng tĩnh lặng giữa thành phố.
Tại đây, du khách không chỉ được ngắm nhìn các hiện vật quý, từ dụng cụ làm giấy cổ cho đến các sản phẩm ứng dụng hiện đại mà còn có thể trực tiếp tham gia vào các công đoạn làm giấy. Từ vớt giấy, phơi giấy, trang trí giấy bằng tay, đến cả vẽ tranh trên giấy dó, trải nghiệm tại bảo tàng không chỉ mang tính giáo dục mà còn đầy cảm hứng sáng tạo.
Bảo tàng Giấy Dó tại số 189 Trích Sài, ven Hồ Tây, Hà Nội
Đây cũng là nơi lưu giữ những câu chuyện đời thực về người làm giấy - những ông bà thợ cả sống cả đời với vỏ cây và bột dó, những người trẻ từ bỏ công việc văn phòng để theo nghề giấy, và cả những em nhỏ lần đầu biết đến “giấy từ cây” thay vì giấy từ máy in.
Đã có những quãng thời gian dài, người ta tưởng rằng nghề làm giấy dó - một tinh hoa thủ công của người Việt sẽ mãi mãi chỉ còn trong ký ức. Nhưng rồi, giữa vòng xoáy phát triển chóng mặt của xã hội hiện đại, giữa thời đại của công nghệ và công nghiệp, giấy dó lại đang dần trở lại.
Giấy dó - cái tên nghe mộc mạc mà thân thuộc là loại giấy được làm hoàn toàn thủ công từ vỏ cây dó hoặc cây dướng, những loại cây mọc ở vùng trung du và miền núi phía Bắc Việt Nam. Từ thời xưa, giấy dó đã có mặt trong nhiều hoạt động văn hóa: dùng để chép sách, đề thơ, viết thư pháp, và đặc biệt là in tranh dân gian nổi tiếng như Đông Hồ, Hàng Trống, Kim Hoàng. Chính vì độ bền cao, ít bị ẩm mốc và mối mọt, giấy dó từng được xem như một "bảo vật" trong việc lưu giữ văn hóa.
Giấy dó - một tinh hoa thủ công của người Việt
Ánh sáng từ một hành trình "cứu giấy"
Chị Trần Hồng Nhung - nhà sáng lập dự án Zó Project đã dành cả một thập kỷ để hồi sinh loại giấy đang dần bị lãng quên này. Với tình yêu dành cho thủ công, thiên nhiên và văn hóa Việt, chị Nhung không chỉ “làm giấy” mà còn sống cùng giấy, đi cùng giấy - từ các bản làng vùng cao xuống đến đồng bằng, ăn ngủ, học nghề cùng các nghệ nhân cuối cùng còn giữ được bí quyết thủ công truyền đời, như một cánh tay nối dài giữa truyền thống và hiện đại.
“Chúng tôi đang cố gắng để giấy dó hiện diện trong đời sống thường nhật, như một phần tự nhiên trong cảm quan thẩm mỹ người Việt" - chị Nhung chia sẻ.
Không giống như các loại giấy công nghiệp được sản xuất hàng loạt, giấy dó ra đời qua một quá trình công phu, khắt khe và đầy nhẫn nại. Để cho ra đời một tờ giấy mỏng tang, nhẹ bẫng mà bền dai, người thợ phải trải qua tới 35 công đoạn chính, mất từ 7 đến 10 ngày lao động cần mẫn.
Tại Bảo tàng giấy dó ở Tây Hồ, Hà Nội
Vỏ cây dó sau khi thu hoạch sẽ được nấu chín, ngâm vôi, bóc tách lớp vỏ đen, sau đó giã nhuyễn bằng chày tay trong cối đá. Bột dó phải được đãi kỹ bằng nước sạch, lọc bỏ cặn bẩn, rồi mới được se thành tấm trên khuôn vải. Đó là sự hòa quyện giữa nước và lửa, giữa bàn tay và sự kiên nhẫn, giữa tự nhiên và tâm hồn người làm giấy.
Có lẽ chính bởi vậy, mà dù mong manh, giấy dó lại có sức sống mãnh liệt. Những tấm tranh Đông Hồ vẫn còn rực rỡ sắc màu dù đã trải qua hàng trăm năm. Những bản hịch, chiếu, thư tịch xưa viết trên giấy dó vẫn đọc được nguyên vẹn cho đến hôm nay.
Nhưng rồi, theo dòng chảy của thời gian, nghề làm giấy dó cũng từng có lúc tưởng như biến mất. Khi công nghiệp hóa lên ngôi, khi những tờ giấy trắng tinh sản xuất bằng máy móc trở nên phổ biến và rẻ hơn, người ta dần quên đi những tấm giấy mộc mạc, thô ráp, phải mất cả tuần mới có một sản phẩm. Những làng làm giấy ngày càng thưa thớt. Những nghệ nhân già đi. Thanh niên không còn mặn mà với nghề. Và giấy dó tưởng đã dừng lại ở quá khứ.
Các tác phẩm được thể hiện trên giấy dó
Giấy dó của ngày hôm nay không còn là thứ chỉ để vẽ tranh hay viết thư pháp. Đó là chất liệu sống động cho sáng tạo. Đó là giấy dó được làm thành bưu thiếp, sổ tay, tranh treo tường. Là giấy dó trong những chiếc túi xách, hoa cài đầu, khuyên tai. Là loại giấy mỏng manh nhưng đầy khí chất đang được đưa vào thời trang, nội thất, mỹ thuật đương đại. Chính sự kết hợp giữa thủ công truyền thống và tư duy thiết kế đương đại, đã giúp giấy dó bước qua ranh giới bảo tồn khô cứng để trở thành một chất liệu sống động, mang cá tính, nghệ thuật và giá trị kinh tế.
Chặng đường hồi sinh giấy dó không dễ. Nó đòi hỏi thời gian, công sức và cả niềm tin vào giá trị lâu dài của văn hóa thủ công Việt. Nhưng từ những cố gắng bền bỉ của Zó Project, từ tiếng vang của Bảo tàng Giấy Dó, và từ hàng trăm nghệ sĩ, nhà thiết kế đã lựa chọn giấy dó như một biểu tượng vật chất cho tinh thần sáng tạo, có thể thấy rõ: giấy dó đang trở lại. Không phải trở lại như một vật trưng bày, mà trở lại để sống, để thở, để phát triển trong bối cảnh mới.
Giấy dó với chất liệu mộc mạc, bề dày văn hóa
Và hơn cả, hành trình ấy còn nhắc chúng ta nhớ rằng di sản không chỉ là những điều xưa cũ được giữ gìn như bảo vật trong lồng kính. Di sản có thể và cần được làm mới mỗi ngày thông qua đôi tay, con mắt, trái tim và trí tưởng tượng của người trẻ. Giấy dó với chất liệu mộc mạc, bề dày văn hóa và khả năng thích ứng tuyệt vời chính là minh chứng sống động cho điều đó.
Nếu bạn từng chạm tay vào một tấm giấy dó, bạn sẽ thấy sự sống kỳ lạ của nó - vừa mỏng manh, vừa dẻo dai, vừa thơ, vừa thực. Bạn sẽ thấy những sợi xơ li ti như đang kể một câu chuyện về rừng, về nước, về lửa, về người thợ cần mẫn. Và rồi bạn có thể cũng sẽ muốn viết gì đó lên tờ giấy ấy - không chỉ là một dòng chữ, mà là sự kết nối của bạn với một di sản đang hồi sinh từng ngày.
.jpg.jpg)
