“Ngựa Trời Gắp Lửa”: Khi đèn lồng cổ truyền sáng lại ở đình Sơn Trà

Ngựa trời và những câu chuyện cổ xưa

Bước qua cổng đình Sơn Trà, hình ảnh đầu tiên xuất hiện trước mắt khách tham quan là hai chiếc lồng đèn bọ ngựa khổng lồ. Đây là tác phẩm mới nhất của Khởi Đăng Tác Khí - đơn vị tổ chức, cũng là biểu tượng chính của mùa Trung thu năm nay. “Ngựa trời gắp lửa” không chỉ tái hiện hình dạng của loài côn trùng quen thuộc mà còn thắp lên cả một kho tàng văn hoá dân gian.

Bọ ngựa từng đi vào ca dao “Bọ ngựa bắt ve, chim sẻ rình mồi”, hay trong sự giao thoa văn hóa được nhắc đến với câu “Bọ ngựa đá xe” - một biểu tượng của tinh thần quật cường, dẫu nhỏ bé vẫn dám đối diện kẻ thù mạnh hơn gấp bội. Trong tiếng Hán Việt, bọ ngựa được gọi là “đường lan”, còn lưu lại trong võ thuật với bài quyền nổi tiếng “đường lan quyền”. Huỳnh Tịnh Của trong Đại Nam Quốc Âm tự vị ghi lại tên gọi “ngựa nhà trời”, chỉ một loại châu chấu có hình dáng giống con ngựa.

Bài liên quan

Trung thu trong lò bánh pía bốn đời của người Triều Châu ở Chợ Lớn

Xưởng đầu lân rực sắc ở Sài Gòn trước mùa Trung thu

Người xưa truyền rằng mỗi buổi hoàng hôn rực đỏ, ông trời nhóm bếp nấu cơm, sai bọ ngựa xuống nhân gian gắp than hồng mang về. Vì vậy, nhiều người ở quê từng e ngại loài côn trùng này sẽ “gắp lửa” đốt cháy nhà tranh vách đất. Huyền tích ấy trở thành nguồn cảm hứng cho lồng đèn bọ ngựa vào mỗi dịp Trung thu - biểu tượng của tinh thần Việt Nam, gắn bó với thiên nhiên, kiên cường bất khuất.

Hiện nay, bọ ngựa thông thường (Mantis religiosa) đã được đưa vào Sách Đỏ Việt Nam với mức độ đe dọa là Sẽ nguy cấp (VU - Vulnerable), do môi trường sống bị thu hẹp, lạm dụng thuốc trừ sâu và săn bắt trái phép. Vì vậy, Khởi Đăng Tác Khí lựa chọn bọ ngựa làm hình ảnh chủ đề cho sự kiện trưng bày lần này. Bên cạnh đó: “Chúng tôi muốn lồng đèn bọ ngựa trở thành đại diện cho thế hệ trẻ Việt Nam”, chị Nguyễn Minh Nguyệt, thành viên Khởi Đăng Tác Khí chia sẻ. “Nhỏ bé nhưng chiến đấu mãnh liệt, dám đối đầu, dám bảo vệ. Đó là lý do hình ảnh bọ ngựa xuất hiện đầu tiên tại khu trưng bày, truyền tải thông điệp mà nhóm muốn gửi gắm: hãy chiến đấu, cố gắng hết mình cho lý tưởng và cho đất nước”.

Kho tàng lồng đèn và những lớp nghĩa văn hoá

Ngoài lồng đèn bọ ngựa, sự kiện trưng bày lần này mở ra cả một thế giới lung linh của 7 loại lồng đèn truyền thống khác.

“Ngư long biến hoá” gợi lại tích cá chép vượt vũ môn hóa rồng - hành trình chuyển giao để trở thành “đại long”, ẩn dụ cho sự kiên trì, bản lĩnh trước gian nan. Phỏng dựng từ hình cá chép những năm 1920, đầu cá được tạo hình thành đầu rồng, đuôi giữ nguyên vẹn dáng cá, gọi là “lý ngư” hay “kim ngân”. Vây cá được cách điệu như những cánh hoa mẫu đơn xếp chồng lên nhau. Đường nét tô điểm ở đuôi cá là hình tượng dơi (đồng âm với phúc 福), quay ngược tạo thành “phúc đáo”.

Trên một số mẫu lồng đèn xưa ngoài các cụm mây trang trí còn có một biên giấy nhỏ có tiêu đề. Tư liệu hình ảnh mờ nên phỏng đoán là “Ngư long biến hoá” hoặc “Trung thu vọng nguyệt”. Tất cả để thay lời cầu chúc hạnh phúc, thịnh vượng sẽ đến với gia chủ trong dịp Tết đoàn viên.

Với lồng đèn “Cự Giải”, chữ 甲 nghĩa là giáp, thường dùng để chỉ mai cua. Mai cua còn có nghĩa là hàng đầu, đứng hạng nhất, vượt trên hết. Vì vậy, biểu tượng con cua tượng trưng cho sự đỗ đạt trong khoa cử. Từ lâu, người Việt đã xem trọng việc học, nên việc treo lồng đèn hình cua trong dịp trăng rằm là mong ước con trẻ trong nhà ăn học thành tài, đỗ đạt cao trong thi cử.

Lồng đèn cá quả gồm một khung cá lớn và những chú cá con xung quanh, mang ý nghĩa thiêng liêng của tình mẫu tử. Còn lồng đèn bướm hay “hồ điệp” lại mang ý nghĩa trường thọ, phúc lộc. Chữ điệp vừa có ý nghĩa là bướm, vừa có ý nghĩa là chồng chất, chồng lên. “Phúc điệp” thường được dùng để chỉ nhiều phước lành hoặc phước lành lặp lại, dành cho những bậc cao niên.

Ý nghĩa trường thọ còn được thể hiện qua chiếc lọng bướm (ô bướm) từng phổ biến trong những gia đình khá giả xưa kia. Được làm từ giấy dó và tre với màu sắc trầm, chủ yếu là đen, xanh lục, vàng, lọng bướm vừa mộc mạc vừa tinh tế. Khi mở lọng, bên trong có tám con bướm - con số tượng trưng cho sự phát triển. Trong phiên bản phục dựng, các bạn trẻ của Khởi Đăng Tác Khí còn sáng tạo thêm lọng cá với sáu con cá tượng trưng cho tài lộc. Kết hợp 8 và 6 thành số 86 mang ý nghĩa “phát tài, phát lộc”.

Chiếc lồng đèn lớn nhất, dài 20 m, là “Đại Long”, lấy cảm hứng từ hình tượng rồng trong Lễ hội Phủ Dày (Nam Định, 1920). Rồng Việt Nam với đôi má tròn, vẻ uy nghi mà gần gũi, được phối màu ngũ hành và hoạ tiết thời Lê - Trung Hưng, gắn với ngôi đình thờ thần Mai Phủ Quân, người có công thời Lê - Trung Hưng. Trên trán còn có hoa văn hồ điệp quay ngược như lời chúc cát tường. Đặt ở vị trí trung tâm, “Đại Long” tượng trưng cho sự thành công và hành trình “cá chép hoá rồng”.

Một hình tượng thường xuất hiện dịp Trung thu nhưng dễ bị nhầm với lân hay sư tử là Thiên Cẩu - chó trời, gắn với điệu múa đặc trưng của Hội An. Đầu Thiên Cẩu được Khởi Đăng Tác Khí đặt làm bởi nghệ nhân Hội An, có mũi lớn, mắt sắc dữ, phía trước gắn kính chiếu yêu và phía sau có sừng. Tương truyền, Thiên Cẩu nuốt được mặt trời, mặt trăng. Điệu múa Thiên Cẩu mang ý nghĩa cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, quốc thái dân an.

Từ phục dựng đến đánh thức ký ức Trung thu xưa

Chị Nguyễn Minh Nguyệt, thành viên nhóm Khởi Đăng Tác Khí, cho biết nhóm đã hoạt động 3 năm và 2 năm liên tiếp tổ chức sự kiện vào dịp Trung thu. Học về kiến trúc, chị Thủy - Giám đốc công ty Khởi Đăng Tác Khí, khi tìm hiểu văn hóa Trung thu xưa thấy lồng đèn Việt Nam từng vô cùng đa dạng, đẹp và mang nhiều ý nghĩa, như những lời nhắn gửi của người xưa dành cho thế hệ mai sau. Tuy nhiên, nhiều mẫu đã mai một, thất truyền, thậm chí có lúc bị nhầm lẫn với văn hóa Trung Hoa. Chính điều đó thôi thúc Khởi Đăng Tác Khí miệt mài phục dựng, để đem trở lại một Trung thu đúng tinh thần Việt qua triển lãm “Ngựa Trời Gắp Lửa”.

Mỗi chiếc lồng đèn đều được nhóm các bạn trẻ làm thủ công tại xưởng, từ uốn khung trúc ở nhiệt độ dưới 800 độ C, đến vẽ chi tiết, sơn màu. Những mẫu phức tạp như Đại Long mất đến một tháng rưỡi để hoàn thành. Tổng cộng, nhóm 10 người phải làm việc suốt 4 tháng cho sự kiện trưng bày lần này.

Bên cạnh lồng đèn, bàn trưng bày trước cửa còn có con giống bột với những tạo hình đầu lân, mâm quả… do nghệ nhân Đặng Văn Hậu thực hiện. Những chi tiết tưởng nhỏ nhưng góp phần khắc hoạ trọn vẹn không khí Trung thu xưa.

Điều bất ngờ với nhóm, theo chị Nguyệt, là đối tượng tham quan không chỉ có người lớn tuổi mà phần đông lại là giới trẻ. Nhiều bạn sinh viên tìm đến để làm tư liệu cho luận án về văn hoá. “Trước đây mình chưa từng biết đến những loại lồng đèn như bọ ngựa, châu chấu. Cho đến khi được nghe chia sẻ giữa không gian lồng đèn rực rỡ, mình vừa choáng ngợp vừa học được những kiến thức quý”, bạn Trúc Huỳnh chia sẻ. Còn nhiếp ảnh gia Nguyễn Tấn Bách thì gọi đây là trải nghiệm đặc biệt: “Không chỉ có ảnh đẹp, mà quan trọng hơn là mang về những câu chuyện, những giá trị khó tìm thấy trong sách vở”.

Trung thu xưa sống lại nơi đình cổ

Đình cổ Sơn Trà được dựng từ năm 1876, mang theo dấu ấn của một chặng đường lịch sử nhiều biến động, từ bán đảo Sơn Trà (Đà Nẵng) đến Sài Gòn - Gia Định khi Pháp đô hộ Việt Nam.

Với hình ảnh sân đình, cây đa, giếng nước - những biểu tượng không thể thiếu của Tết Trung thu xưa, nhóm Khởi Đăng Tác Khí đã chọn đình Sơn Trà (Sơn Trà Đình Tín Nghĩa Hội), làm nơi tổ chức sự kiện “Ngựa Trời Gắp Lửa”, đưa người xem trở về với không khí Trung thu mộc mạc, gần gũi của ông bà ta.

Trong thời đại công nghệ và hiện đại hóa, những giá trị xưa cũ dễ dàng bị lãng quên. Sự kiện “Ngựa Trời Gắp Lửa” như một lời nhắc nhở dịu dàng, rằng Trung thu của người Việt không chỉ có bánh nướng, bánh dẻo hay đèn ông sao mà còn có những truyền tích, những chiếc lồng đèn mang lời nhắn nhủ của người xưa gửi gắm cho thế hệ mai sau.

Những chiếc đèn lồng được thắp sáng trong đình Sơn Trà hôm nay không chỉ rọi sáng một mùa trăng rằm, mà còn thắp lên ký ức, niềm tự hào và ý thức gìn giữ bản sắc. Đó chính là ngọn lửa mà Khởi Đăng Tác Khí đang kiên trì “gắp” và truyền lại - ngọn lửa của văn hoá Việt, để Trung thu mãi là ngày hội sum vầy đầy ý nghĩa trong tâm hồn mỗi người.

Bài và ảnh: Quỳnh Mai