Tana Toraja, nơi cuộc sống bắt đầu sau cái chết

Bài: Thủy Ong - Ảnh: Nguyễn Lưu Triều Dương

“Đại tiệc” táng

Thời gian dự kiến lưu lại Tana Toraja 2 ngày nên tôi lo lắng chưa chắc chúng tôi đã có dịp tham gia vào một nghi lễ quan trọng nhất trong cộng đồng ở Tana Toraja, nó được coi là đại tiệc táng. Buổi sáng, ngay khi tới thị trấn Tana Toraja tôi hỏi ngay người dẫn đường địa phương để nắm bắt thông tin. Thật may, ở cách thị trấn không xa, làng Londa hôm nay tổ chức lễ táng cho một vị chức sắc trong làng đã mất từ mùa xuân. Theo lẽ thường mỗi một người trong cộng đồng ở Rantepao chết đi được tổ chức đám ma 2 lần. Đám ma lần đầu được thực hiện ngay sau khi chết. Đám ma lần thứ 2 thường được tổ chức vào dịp tháng 8 khi mùa khô bắt đầu. Đám ma lần thứ 2 của người Tana Toraja được coi là một tục lệ đắt đỏ nhất, một đại tiệc táng và được xếp vào một trong mười tục lệ táng người kì lạ nhất trên thế giới.

Người Rantepao tin rằng, cái chết không phải là một sự kiện đột ngột và bất ngờ, cái chết là ngưỡng quan trọng để bước sang thế giới Puya - thế giới của linh hồn. Trong thời gian chờ đợi đến lễ tang thứ 2, cơ thể của người quá cố được bọc trong nhiều lớp vải và đặt trong ngôi nhà cộng đồng truyền thống của làng. Đám ma lần thứ 2 là một sự kiện mang tính nghi thức thiêng liêng, kéo dài trong nhiều ngày, thường có sự tham dự của hàng trăm, hàng nghìn người và cực kì tốn kém, tùy thuộc vào vị thế và tầm quan trọng của người quá cố. Sau khi gia đình của người quá cố hoàn tất việc chuẩn bị các vật hiến tế cho nghi lễ, khi đó cuộc hành trình tới Puya của người quá cố mới bắt đầu.

Ngay khi chúng tôi vừa đặt chân đến làng Londa, cảm nhận đầu tiên là không khí của buổi đại tiệc táng mang hơi hướng một ngày hội hơn là một đám ma khiến tôi không khỏi ngỡ ngàng. Ngôi nhà cộng đồng của làng, nơi tổ chức các nghi lễ an táng cho người quá cố bao giờ cũng cao nhất và được trang trí nổi bật nhất. Nghi lễ chính của đại tiệc táng là giết mổ trâu nước. Bên con đường ven bờ suối chảy qua làng, thanh niên trai tráng đang tập trung giết mổ những con trâu nước trong khi các đoàn rước của các dòng họ với những vật hiến tế có giá trị dành cho người chết lần lượt đi qua khu vực lễ đài. Đỉnh điểm của lễ an táng là khi cả vài chục con trâu, con lợn được đem ra giết mổ cùng một lúc. Người ta cắm những ống tre dài và nhọn vào yết hầu con vật cho máu chảy ra thành suối ở khu vực hành lễ. Một hình ảnh tôi khó có thể quên. Người Rantepao tin rằng người chết sẽ cần rất nhiều những con trâu để làm cho cuộc hành trình của mình đến với Puya nhanh hơn. Trong một cái lán dựng tạm gần đó, người làng gõ trống chơi đàn, từng nhóm người trong trang phục truyền thống rước những con vật hiến tế bắt đầu nhảy múa, hát ca. Những người khách tham quan như chúng tôi cũng được khuyến khích nhập vào đám rước. Mọi người đến dự lễ tang thường mang theo những vật hiến tế và cũng được chia những phần thịt từ những con vật mới bị giết khi ra về. Những cặp sừng trâu thường được chân trọng treo dọc theo cột trụ phía trước cửa nhà. Gia đình nào có càng nhiều sừng trâu sau đại tiệc táng càng chứng tỏ sự thịnh vượng và vị thế của gia đình đó với cộng đồng.

Trang thông tin du lịch và phong cách sống Travellive+

Sau nghi lễ chính và đại tiệc táng ở làng, tôi đi theo đám rước quan tài người chết lên núi. Từng đoàn người đi sau quan tài và miệng luôn lầm rầm khấn niệm. Nơi chôn cất người chết là một khuôn mộ được đục sẵn vào trong vách đá. Người làng hò reo nhảy múa với ý nghĩa xua đuổi tà ma, vừa để cổ vũ cho những người đưa quan tài người chết vào sâu trong vách núi. Trong lúc đợi làm lễ, tôi tranh thủ hỏi người dẫn đường kĩ hơn về tục lệ an táng của người Toraja và được biết có bốn cách thức mai tang. Cách thứ nhất là đưa quan tài vào trong một cái hang hoặc hốc đá tự nhiên trên vách núi. Ngay trong làng Londa, rất dễ quan sát thấy những hang đá đủ lớn để chứa hài cốt của cả một gia đình. Cách thứ 2 là táng theo hình thức mộ treo, quan tài người chết được đưa lên những vách đá hiểm trở, đặt vào những gờ đá tự nhiên hoặc trước đó người thân của người quá cố đã đục sẵn những lỗ sâu vào trong đá, gài vào đó những thân cây gỗ lớn làm giá đỡ cho quan tài. Kiểu táng này tôi bắt gặp phổ biến nhất ở làng Pala Tokke’. Cách thứ 3 là mai táng trong một khuân mộ bằng đá được chạm khắc, đục đẽo sâu vào trong vách đá. Trong đó, có chứa bất kỳ tài sản mà người quá cố sẽ cần ở thế giới bên kia. Hình thức mai táng này có thể thấy chủ yếu ở làng Lemo và Kete Kesu. Việc đục vách đá càng sâu trong rừng và trên những vách đá treo leo thường rất tốn kém, phải mất một vài tháng để hoàn thành. Nếu người chết là những đứa trẻ, quan tài có thể được treo bởi sợi dây thừng vào một vách đá hoặc người ta khoét một cái cây đủ lớn để đưa thi hài của những đứa trẻ vào trong đó. Kiểu mai táng này rất dễ tìm thấy ở làng Kambira.

Người ta cũng thường chạm khắc một tượng gỗ mô phỏng gương mặt và hình hài của người quá cố gọi là tau tau, được đặt trước khuân mộ và hướng mặt ra ngoài với ý nghĩa dõi theo, bảo vệ cho vùng đất gia tộc mình.

Tôi xin phép trưởng làng để đi sâu vào vùng núi thiêng của họ. Tôi nhận thấy thông qua những nghi thức an táng, cấu trúc xã hội ở Rantepao cũng được phân chia thành các tầng lớp hạ lưu, trung lưu và thượng lưu rất rõ rệt. Sự phân hóa này không chỉ thể hiện vị thế giữa các gia đình trong một làng, mà còn là giữa các làng trong một cộng đồng người ở Toraja.Tuy nhiên, cái giá để có được vị thế trong cộng đồng đôi khi quá sức với một số hộ gia đình ở đây. Ngoài việc lo cho lễ đại tiệc táng tốn kém, người chết được mang theo rất nhiều của cải có giá trị của gia đình cùng chôn sau lễ tang lần thứ 2.

Những con thuyền trong… rừng thẳm

Với bất kỳ ai lần đầu tiên đến Toraja sẽ không khỏi ngỡ ngàng trước kiểu kiến trúc nhà ở độc đáo nơi đây. Những ngôi nhà mang dáng dấp hình thuyền đầy tạo hình. Từng căn nhà Tongkonan xếp thành hàng dài thẳng tắp, tựa những con thuyền neo đậu trong bến thanh bình sau một mùa ra khơi. Sự hiện diện của những ngôi nhà Tongkonan như tôn thêm vẻ đẹp vốn đã kì bí của không gian văn hoá nơi đây.

Chúng tôi được người lái xe nhiệt tình đưa đến hầu hết các ngôi làng còn nguyên vẹn kiến trúc nhà Tongkonan truyền thống. Đầu tiên chúng tôi đến thăm làng Te’ke Te’ su’ nép mình dưới chân núi. Hẳn là khi ai đã một lần chiêm ngưỡng những ngôi nhà Tongkonan ở làng này sẽ không khỏi băn khoăn vì sao giữa vùng rừng xanh núi thẳm nơi đây lại hiện diện hình bóng những con thuyền. Câu chuyện của những người Toraja được xâu chuỗi và kể lại rằng: Từ ngàn năm trước tổ tiên họ từng sống ở lưu vực sông Mekong thuộc Đông Dương. Do những biến động của địa lý và xã hội, cả cộng đồng Toraja thuở ấy đã giong buồm vượt biển đi tìm vùng đất mới. Họ đã đến được vùng đất mà ngày nay gọi là Makassar, thủ phủ của tỉnh Sulawesi. Tuy nhiên, khi ấy người bản địa đã không chấp nhận và xua đuổi họ. Cả bộ tộc đưa đoàn thuyền ngược sông Sadan đi về phía núi, họ đi mãi cho đến khi những dòng thác lớn ngăn họ lại và họ quyết định chọn nơi đó làm quê hương thứ hai. Kể từ đó, những mái nhà Tongkonan hình con thuyền vượt đại dương được dựng lên và luôn hướng về hướng Bắc như để con cháu họ không quên rằng, cha ông họ đã từ phương Bắc vượt biển đi qua đại dương xa xôi để đến được mảnh đất lành nơi đây.

Người Toraja cho rằng, ba tầng không gian trong mỗi Tongkonan tượng trưng cho ba tầng vũ trụ: thiên giới – dương gian – địa ngục. Cũng vì thế mà tổng thể một ngôi nhà Tongkonan luôn được chia ra ba phần: phía trên cùng là nơi linh thiêng dành cho tổ tiên, ở giữa là không gian sống của gia đình và bên dưới sàn nhà là nơi dành cho gia súc. Người ta còn cho rằng Tongkonan là một vũ trụ thu nhỏ, là nơi gặp gỡ của quá khứ – hiện tại – tương lai và là nơi hội tụ của “khí” từ tứ phương Đông - Tây - Nam - Bắc. Có ba loại nhà Tongkanan. Từ hình dáng và kiến trúc ngôi nhà có thể dễ dàng nhận thấy cấu trúc xã hội ở Toraja cũng được phân chia thành các tầng lớp hạ lưu, trung lưu và thượng lưu rất rõ rệt: Tongkonan layuk thường được dành cho những gia đình có vị thế trong cộng đồng hay các vị trưởng tộc chịu trách nhiệm cúng tế cho cả dòng tộc; Tongkonan pekamberan thường thuộc về những gia đình khá giả trung lưu; và Tongkonan batu là của lớp người bình dân.

Tongkonan và nghi thức an táng ở Tana Toraja

Tongkonan có quan hệ mật thiết với tín ngưỡng và nghi thức an táng ở Tana Toraja. Sự phân biệt về kiến trúc ngôi nhà thể hiện kiểu mai táng người quá cố sống trong những căn nhà đó. Những gia đình nghèo, yếu thế hơn trong cộng đồng sống trong những căn Tongkonan Batu lựa chọn cách mai táng trong hang bởi nó ít tốn kém nhất. Những người dân tầng lớp trung lưu sở hữu những căn nhà Tongkonan Pekamberan thường chọn cách an táng bằng hình thức mộ treo. Và những người tầng lớp thượng lưu, có vị thế trong cộng đồng sở hữu kiểu nhà Tongkonan layuk thường được táng trong những khuân mộ trên cao trong các vách đá hiểm trở để bảo toàn tài sản của người quá cố khỏi bị ăn trộm. Trên hết, văn hóa về cuộc sống sau cái chết nơi đây như “vỗ về” những người đang sống về một thế giới bằng an, vĩnh hằng của Puya. Ở thế giới đó người Tana Toraja mới thực sự SỐNG!