Từ cửa hàng nhỏ đến khu vườn của một hệ sinh thái gốm
Khoảng chục năm trước, khu vườn này chỉ là một cửa hàng nhỏ chuyên bán đồ gốm. Từng món chén, bình, lu, hũ… được mang từ Bình Dương hay Biên Hòa lên theo đường thủy, rồi len lỏi khắp chợ Sài Gòn. Trải qua thời gian, cửa hàng ấy lớn dần, dựng nên xưởng riêng, mở rộng thành một khu vườn rộng hơn 1.800 m² - nơi tái hiện cả một phần ký ức của vùng đất từng sầm uất với những chuyến ghe chở gốm ngược xuôi.
Giữa cái nắng oi nồng quanh năm của Nam Bộ, khuôn viên vườn được phủ kín bởi cây xanh, rợp bóng mát. Con đường rải sỏi dẫn lối khách vào khu trưng bày, nơi những sản phẩm gốm thủ công mỹ nghệ được sắp đặt tỉ mỉ như một cuộc triển lãm ngoài trời. Những chiếc bình men da lươn, bát men rạn, lọ men xanh biếc, cùng hàng trăm món đồ gia dụng giản dị nhưng tinh xảo, đều được chính tay các nghệ nhân trong xưởng chế tác và hoàn thiện.
Không gian xanh mát và con đường rải sỏi dẫn vào khu vườn
Đúng như tên gọi, mỗi góc nơi đây đều trưng bày những sản phẩm làm từ gốm, đa dạng màu sắc và thể loại
Không gian nơi đây được chia làm nhiều khu: khu bày bán sản phẩm hoàn thiện, khu workshop trải nghiệm, xưởng chế tác - nơi làm việc của nghệ nhân, và khu trưng bày sản phẩm trong các sự kiện. Cách bài trí mở cho phép du khách vừa tham quan vừa trải nghiệm quy trình làm gốm: từ nặn đất, tráng men, nung lửa đến vẽ hoa văn. Bên cạnh đó là quầy tạp hóa Vườn của gốm, bày biện như một cửa hàng xưa: tủ gỗ cũ, kẹo, bánh, nước trái cây và chiếc hộp kính để khách tự thanh toán, một nét dễ thương gợi nhớ thời bao cấp.
Tiệm tạp hóa tự phục vụ theo phong cách xưa đặt ở giữa vườn
Khi ba dòng gốm cùng kể chuyện
Sức sống của khu vườn đến từ khu vực “xưởng Thủ Biên”, cái tên ghép từ Thủ Dầu Một và Biên Hòa - hai vùng đất sản sinh nên những dòng gốm trứ danh Nam Bộ. Ở đó, những nghệ nhân đang cặm cụi tô màu, vẽ họa tiết, phủ men cho từng sản phẩm. Cô Yến, người có hơn nửa thế kỷ gắn bó với nghề gốm Lái Thiêu, đang tỉ mỉ vẽ ông già Noel và tuần lộc lên những chiếc cốc Giáng sinh. Ở góc bên kia, một nghệ nhân khác đang trang trí cho những chú heo đất bằng men xanh, đỏ, vàng rực rỡ.
Các nghệ nhân tỉ mỉ vẽ màu men cho các sản phẩm gốm trong xưởng
Từ xưởng, những vật dụng gắn bó với đời sống người Nam Bộ: chén cơm, dĩa, bình nước, lu đựng… của dòng gốm Lái Thiêu được mang trưng bày ở khu chén bát Lái Thiêu, được bao quanh bởi những bụi trúc xanh rì rào trong nắng. Men của gốm Lái Thiêu mang vẻ mộc mạc mà tinh tế, nhiều sản phẩm phủ men trắng, nâu, xanh hoặc men da lươn, họa tiết hoa lá, chim muông, cá chép mang đến nét gần gũi và thân thuộc. Từng chiếc bát, chiếc bình như giữ lại hơi thở của những lò gốm hơn trăm năm tuổi bên sông Sài Gòn.
Những sản phẩm gốm Lái Thiêu đặc trưng vẫn được duy trì sản xuất tại xưởng
Đối diện là vườn thú gốm, nơi hàng trăm mẫu gốm mô phỏng các loài vật được sắp đặt vui mắt. Từ trâu, bò, lợn, gà… những con vật quen thuộc trong đời sống thường nhật cho đến cáo, voi, ngựa, chim, rùa… đều mang diện mạo dễ thương, bắt mắt. Dưới nắng, men gốm ánh lên sắc lam, nâu, vàng óng, khiến từng con vật như sống động, đang nhảy múa trong mắt người xem. Đây cũng là khu vực thu hút nhiều gia đình có trẻ nhỏ, nơi các em có thể vừa ngắm vừa chạm tay vào những “người bạn đất nung” đầy màu sắc.
Những con thú gốm trưng bày ở khu vực riêng, hấp dẫn khách tham quan nhỏ tuổi
Không chỉ dừng ở việc trưng bày, khu vườn còn là nơi bảo tồn và phát huy kỹ thuật truyền thống của ba dòng gốm: Lái Thiêu, Biên Hòa và Cây Mai. Mỗi dòng mang một “tính cách” riêng, tạo nên sự đối thoại thú vị giữa các sản phẩm. Gốm Lái Thiêu thì mộc mạc, gần gũi, đậm hơi thở dân gian; Gốm Biên Hòa tinh xảo, giàu tính mỹ thuật và kỹ thuật men trổ bông độc đáo còn Gốm Cây Mai lại mang nét cổ kính, hoài niệm, gợi lại Sài Gòn xưa với bảng màu men trầm ấm.
Những yếu tố ấy được kết hợp khéo léo, vừa giữ nguyên tinh thần truyền thống, vừa mang hơi thở đương đại qua thiết kế và cách sử dụng. Nhiều sản phẩm được cải biên: từ chén, bình, ly, đĩa cho đến các vật trang trí như mặt nạ, tượng động vật, mô hình nhà cổ, phù điêu… tạo thành hệ sinh thái gốm sống động và đa dạng.
Bảng màu các loại men gốm trong xưởng
Các loại gốm được trưng bày cùng nhau, tạo nên một cuộc đối thoại thú vị của nghề truyền thống giữa nhịp sống đương đại
Dòng chảy của truyền thống và sáng tạo
Điều khiến khu vườn này khác biệt không chỉ là không gian xanh hay quy mô sản xuất, mà chính là cách họ tôn trọng và làm mới di sản gốm Nam Bộ. Những dòng gốm tưởng chừng tách biệt lại gặp nhau ở đây trong một “cuộc hội ngộ” của men và đất.
Gốm Lái Thiêu khởi nguồn từ Bình Dương, vốn nổi tiếng nhờ độ bền, men đa dạng và họa tiết dân dã. Dòng gốm này từng là biểu tượng của đời sống thường nhật: những chiếc lu đựng nước, nồi đất, chén bát dùng trong bếp. Qua bàn tay nghệ nhân, chúng mang dáng vẻ giản dị mà thân thương, là thứ “đẹp vừa đủ” để dùng mỗi ngày mà vẫn có thể đặt trên kệ trang trí.
Khu vực vườn gốm dành riêng cho các sản phẩm gốm Lái Thiêu
Gốm Biên Hòa ngược lại, thiên về mỹ thuật. Dòng gốm này chịu ảnh hưởng của nghệ thuật châu Âu và phong cách trang trí hiện đại từ đầu thế kỷ XX. Men “xanh đồng trổ bông” - đặc trưng chỉ riêng Biên Hòa mới có, tạo nên sắc xanh ngọc sâu thẳm, biến mỗi sản phẩm thành một tác phẩm nghệ thuật. Ở khu vườn, dòng gốm này xuất hiện trong những chiếc bình khắc chìm, tượng trang trí hay lọ hoa men bóng, thể hiện sự tinh tế và cầu kỳ của kỹ thuật nung lửa.
Màu xanh ngọc và kỹ thuật khắc chìm là đặc trưng của gốm Biên Hòa
Gốm Cây Mai, dòng gốm cổ của Sài Gòn xưa, từng gắn với “Xóm Lò Gốm” nổi tiếng. Dòng gốm này sử dụng bảng men trầm: lam, nâu, đen, vàng đất, ít màu nhưng giàu cảm xúc. Sản phẩm thường là tượng, phù điêu, chậu kiểng, hay đồ thờ - thứ từng hiện diện trong đình chùa, nhà cổ Nam Bộ. Dù ít được sản xuất ngày nay, gốm Cây Mai vẫn giữ giá trị sưu tầm và được khu vườn tái hiện trong các mẫu phục dựng, để người trẻ biết rằng Sài Gòn từng có một “dòng gốm của riêng mình”.
Ngày nay gốm Cây Mai sản xuất số lượng ít hơn nhưng có giá trị sưu tầm cao
Điều thú vị là khi ba dòng gốm ấy cùng hiện diện, người xem dễ nhận ra sự hòa quyện của phong cách: men Lái Thiêu giản dị được tô điểm bởi họa tiết Biên Hòa tinh xảo; gam màu Cây Mai cổ điển lại trở nên tươi sáng khi đặt giữa không gian mở của khu vườn. Tất cả hòa vào nhau, như một dòng chảy mới, vừa giữ cội rễ truyền thống, vừa mở rộng khả năng sáng tạo.
Nơi đất kể chuyện người
Đến khu workshop, du khách có thể tự tay nặn đất, vẽ men, làm nên một sản phẩm cho riêng mình. Những tác phẩm ấy, từ những nét vẽ nguệch ngoạc đến chiếc bình gốm tròn trịa, được trưng bày trong không gian chung, cho thấy sự phong phú của khách tham quan: có người đến chỉ để thư giãn, có người tìm cảm hứng sáng tạo, cũng có người đơn giản muốn chạm vào ký ức của tuổi thơ bên lu nước, chén cơm sứ cũ. Mỗi chiếc bình, mỗi tượng gốm đều mang dấu ấn cá nhân.
Một số sản phẩm của khách trải nghiệm workshop được trưng bày trong tủ gỗ
Trong khu vườn, tiếng cọ, tiếng cười và mùi đất nung hòa quyện. Các nhân viên cần mẫn đóng gói sản phẩm, còn nghệ nhân thì bận rộn tô men, vẽ họa tiết. Ở đây, nghề gốm không chỉ là sản xuất, mà là hành trình kể chuyện bằng đất, mỗi sản phẩm là một câu chuyện riêng về người thợ, về ngọn lửa, về vùng đất đã sinh ra nó.
Vào cuối tuần, nhiều khách tham quan cùng con nhỏ đến trải nghiệm tại vườn gốm
Rời khu vườn, trong tay là một chiếc bát Lái Thiêu men trắng hoặc chú rùa gốm nhỏ của Biên Hòa, người ta như mang theo cả mùi đất và hơi lửa Nam Bộ. Giữa đô thị hiện đại, nơi mọi thứ đều có thể được thay thế bằng nhựa, kim loại, gốm vẫn giữ được giá trị cũ, vừa hữu dụng, vừa có hồn. Và khu vườn này, bằng sự kiên nhẫn và tình yêu nghề, đang âm thầm gìn giữ linh hồn ấy - linh hồn của đất, của lửa, và của những bàn tay làm gốm chưa từng ngơi nghỉ.
