Tác giả: PGS.TS Trịnh Sinh
Ngày khai mạc phòng trưng bày Bảo vật Hoàng Cung
| Mũ Thượng Triều và Bình Thiên ảnh Ấn vàng   Sách vàng lập năm 1806 đời Gia Long a. An dân bảo kiếm - b. Hộp khảm ngọc nhiều màu Ấn vàng "Sắc mệnh chi bảo" |
Hiếm có một cuộc trưng bày nào đông người xem đến thế. Những ngày đầu mở cửa, Bảo tàng đã thu hút tới bốn vạn khách tham quan mỗi ngày. Những bảo vật không chỉ là biểu tượng quyền lực của vương triều cuối cùng của chế độ phong kiến Việt Nam mà thực sự còn là tích tụ tinh hoa nghệ thuật làm đồ mỹ nghệ của người thợ thủ công nước ta kết hợp với những chất liệu vàng bạc châu báu đẹp nhất đương thời.
Chiều ngày 30/8/1945, trước sự có mặt của 5 vạn người dân Kinh đô Huế, trên lầu Ngũ Phụng ở cửa Ngọ Môn, vị Hoàng Đế cuối cùng của triều Nguyễn - Vua Bảo Đại đã trao bộ ấn và kiếm, tượng trưng cho quyền lực Vương Triều cho đại diện chính quyền Cách Mạng. Ngay sau đó, ấn và kiếm đã được chuyển ra Hà Nội để tham dự lễ Tuyên Ngôn Độc Lập của nước Việt Nam mới. Từ đó, ấn, kiếm và nhiều vật dụng khác của nhà Nguyễn đã thuộc về quyền quản lý của nhân dân. Bảo vật cũng đi theo cuộc kháng chiến chống Pháp suốt 9 năm và được Uỷ ban kháng chiến liên khu V lưu giữ. Có những lúc, gặp nhiều khó khăn về kinh tế, có ý kiến đề nghị bán bảo vật nhà Nguyễn để lấy kinh phí phục vụ kháng chiến, nhưng chủ tịch Hồ Chí Minh và chính phủ quyết giữ lại vì nhận thức đây thực sự là kho di sản quý của dân tộc.
Năm 1954, các báu vật được giao về Bộ Tài Chính rồi đến Bộ Văn Hoá. Một số bảo vật được trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử Việt Nam. Tuy nhiên, sau một thời gian ngắn trưng bày, ngày 4/7/1961, chiếc ấn Hoàng Hậu Chi Bửu (ấn quý của Hoàng Hậu) nặng 4,9 kg vàng, có đôi rồng chạm nổi ở tay cầm và 1 chiếc âu đựng trầu nặng 0,5 kg bị kẻ gian lấy trộm. Ngày 05/01/1962, lại mất thêm 1 ấn bạc mạ vàng khắc chữ “Cao Đức Thái Hoàng Thái Hậu”, 2 quyển Kim sách có khắc chữ Bảo Long và Khải Định thập niên. Trước tình hình này, nhà nước đã đóng hòm giữ các bảo vật tại Ngân hàng Quốc Gia Việt Nam.
Cho đến tận năm 2007, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam mới lại được bàn giao các bảo vật nhưng đáng tiếc, sau khi mở hòm, phần lớn bảo vật đã bị xuống cấp trầm trọng: các chất liệu gỗ, đồi mồi bị mối xông, lưỡi kiếm sắt bị gỉ, mũ Vua bị mủn nát, nhiều chi tiết bị cong vênh, ô xy hoá. Từ những mảnh vụn của các bảo vật, các nhà khoa học đã phục chế thành công được bộ sưu tập bảo vật Hoàng Cung dựa trên nhiều nguồn tư liệu ảnh, thư tịch, các loại hiện vật đang thờ trong lăng tẩm...Ngoài ra còn có sự góp sức của các nghệ nhân đã trả lại hồn cốt cho những di sản quý giá suýt biến thành phế vật.
Thành quả lớn nhất của việc phục chế là dựng được 4 chiếc mũ của Vua Nguyễn. Trong số đó, có 3 chiếc cùng kiểu dáng, được gọi là mũ Thượng Triều, dùng khi Vua thiết triều. Các mũ này được làm từ vàng, đá ngọc (đá bán quý mầu đỏ hoặc hồng như quartz, garnet...) và pha lê thiên nhiên. Mặt trước mũ, trên đỉnh có 2 hốt thông thiên hình cánh sen, gắn 2 bông hoa vàng nhuỵ ngọc trên nền mây vàng. Trán mũ hình cánh cung, viền ngoài là băng hoa ngọc. Diềm trong hình cánh cung có hoa văn lá đề. Đặc biệt trang trí trên mũ có nhiều hình rồng đối xứng từng cặp và hình mây vàng, có vành bác sơn hình vương miện được dệt bằng các sợi vàng. 1 chiếc mũ Bình Thiên có dáng khác hẳn. Mũ này được nhà Vua sử dụng khi tế đàn Nam Giao. Phía trên đỉnh là một tấm phẳng hình chữ nhật, chính giữa có hình chữ Thọ theo thư pháp kiểu chữ Triện trong một ô hình chữ nhật. Phía trước mũ được kết 12 tua, tượng trưng cho 12 tháng. Mỗi tua có 6 hạt vàng, 6 hạt bạch ngọc. Phía sau mũ cũng có 12 tua tương tự. Xung quanh mũ có 12 hình rồng chầu. Viền quanh chân mũ là băng hoa văn hoa vàng nhuỵ ngọc. Hình rồng là loại có 5 móng, đuôi xoáy.
Trong dịp trưng bày này, Viện Bảo tàng Lịch sử Việt Nam đã đưa ra 1 chiếc mũ Thượng Triều và 1 chiếc mũ Bình Thiên đã phục chế hoàn hảo.
Tượng trưng cho quyền lực của Vua và Hoàng Gia chính là các ấn tín. Có 2 chiếc ấn vàng và 1 chiếc ấn bằng đá ngọc được bày. Ấn làm bằng vàng khối, đúc hình rồng 5 móng (chỉ có nhà Vua mới được sở hữu hình tượng rồng 5 móng). Rồng có hình tượng cách điệu: mũi sư tử, thân có hình vảy cá, có bờm và sừng, đuôi có hình ngọn lửa...
Hai quyển Kim sách (sách bằng vàng), trên khắc chữ Hán và nhiều hoa văn tinh xảo. Hai chiếc kiếm có bao bằng đồi mồi và được khảm thêm vàng bạc cũng như ngọc quý. Đồ ngự dụng của nhà Vua cũng làm bằng vàng, được chạm trổ hình rồng, chữ triện, hoa lá cầu kỳ. Một bộ ấm chén bằng ngọc trắng, cẩn vàng ở vòi ấm, miệng chén, miệng đĩa và một phần thân chén. Hai chiếc hộp tinh xảo được chế tạo bằng cách ghép nhiều mảnh đá quý nhiều màu sắc: đỏ, hồng, nâu, xanh da trời, xanh lam, trắng. Trên thân hộp có 4 hình tròn khắc hoa văn và bằng chất liệu đá màu xanh nhạt. Hộp có chân đế trổ lỗ thủng.
Bộ sưu tập bảo vật Hoàng Cung bằng các chất liệu quý đã gợi nhớ một thời Hoàng Kim của các bậc Vua nhà Nguyễn, một nền văn minh và nghệ thuật cung đình mà giá trị còn mãi với thời gian.
