Cho đến tận bây giờ, nguồn gốc thực sự của Tết Trung thu vẫn cứ là một đề tài gây tranh cãi của nhiều học giả. Có người cho rằng, đây là dấu tích sự ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa, có ý kiến lại khẳng định đây là lễ tết truyền thống bắt nguồn từ nền văn minh lúa nước của Đại Việt.
Theo nhiều nghiên cứu, hình ảnh về lễ hội trăng rằm đã có trên trống đồng Ngọc Lũ và tết trông trăng đã trở thành một ngày lễ tết quan trọng trong năm của người Việt từ rất lâu. Đây không chỉ là dịp sum họp gia đình, bày tỏ lòng yêu kính với tổ tiên, ông bà, họ mạc, mà còn là dịp tết dành riêng cho trẻ em với những thức quà, trò chơi vô cùng đặc biệt.
Tùy theo từng vùng miền, với những đặc trưng về khí hậu, địa lý, sản vật theo mùa khác nhau mà mâm cỗ Trung thu 3 miền có sự khác biệt, nhưng đều gửi gắm những mong ước vô cùng thuần khiết về sự may mắn, sung túc, an lành và sinh sôi của người Việt.
Mâm cỗ Trung thu miền Bắc
Miền Bắc chính là nơi người ta có thể cảm nhận sự thay đổi rõ rệt nhất của khí hậu. Khi đất trời chuyển mình sang thu, bầu trời dường như xanh hơn, trong hơn, nắng không còn gay gắt mà dịu dàng, vàng óng, gió cũng mơn man, mát mẻ.
Cỗ Trung thu miền Bắc mang nét trang nhã, tinh tế, gắn liền với những vụ mùa bội thu và những hoa thơm, trái ngọt vốn là đặc sản của mùa thu Bắc Bộ như: cốm xanh thơm ngát, hồng chín đỏ mọng...
Tết Trung thu được người miền Bắc chuẩn bị từ đầu tháng 8. Khi ấy, phố phường sẽ ngập tràn các thức quà bánh, lồng đèn đủ màu sắc. Bởi đây là ngày tết của trẻ em, mâm cỗ trông trăng miền Bắc được bài trí khá bắt mắt với những tạo hình ngộ nghĩnh như chó bông kết bằng những múi bưởi, ông tiến sĩ giấy và các con vật làm bằng hoa quả và giấy màu... Mâm cỗ Trung thu bây giờ đã đơn giản hơn xưa rất nhiều, tuy nhiên, vẫn không thể thiếu các loại quả như chuối trứng cuốc chín vàng, trái hồng đỏ tượng trưng cho hy vọng, quả na mang ước nguyện sinh sôi, quả bưởi mang điều tốt lành và quả lựu chứa những ngọt ngào may mắn... Nhìn chung, mâm cỗ Trung thu tròn đầy, ý nghĩa theo quan niệm của người miền Bắc phải đạt các yêu cầu: có quả xanh, quả chín, đủ ngũ sắc, ngũ vị tượng trưng cho quy luật cân bằng của âm dương, vũ trụ.
Ngoài ra, trong mâm cỗ Trung thu miền Bắc, không thể thiếu các loại bánh nướng và bánh dẻo được tạo hình tròn - vuông tượng trưng cho trời - đất hoặc hình đàn lợn, cá chép... thưởng thức cùng với trà ướp hương sen.
Trong những ngày này, tại các khu phố chính của Hà Nội như Hàng Mã, Lương Văn Can, Hàng Ngang - Hàng Đào thường tổ chức thi bày cỗ để chọn ra những mâm cỗ đẹp và ý nghĩa nhất trong lễ hội trăng rằm.
Mâm cỗ Trung thu miền Trung
Khác với miền Bắc được thiên nhiên ưu đãi, khí hậu miền Trung khá khắc nghiệt, không có nhiều hoa trái, nên mâm cỗ Trung thu miền Trung cũng khá đơn giản, không quá câu nệ về hình thức.
Dịp tết Trung thu, người miền Trung thường có gì cúng nấy, chủ yếu là lòng thành tâm dâng kính tổ tiên. Tuy nhiên, không bởi thế mà rằm tháng 8 ở miền Trung trở nên sơ sài, ngược lại, đây trở thành dịp để vui chơi với nhiều trò chơi, diễn xướng độc đáo.
Điểm tổ chức lễ hội rằm tháng 8 ở miền Trung đặc sắc nhất phải kể tới Huế và Hội An. Tại đây, có rất nhiều hoạt động náo nhiệt, thu hút đông đảo du khách tới tham dự như: múa lân; thả đèn hoa đăng trên sông Hương, sông Hoài; lễ hội đèn lồng... Đặc biệt, trong đêm rằm tháng 8, cố đô Huế và phố cổ Hội An thường được thắp sáng lung linh bởi hàng trăm chiếc đèn lồng đủ màu sắc, lung linh và huyền ảo.
Mâm cỗ Trung thu miền Nam
Là miền đất có khí hậu ôn hòa, mưa nắng tuần tự và một dải đồng bằng sông Cửu Long màu mỡ với những miệt vườn trù phú, miền Nam có nhiều loại trái cây rất phong phú. Bởi vậy, mâm cỗ Trung thu của người miền Nam, ngoài các loại bánh nướng, bánh dẻo truyền thống, không thể thiếu 5 loại quả: mãng cầu, sung, dừa, đu đủ, xoài với mong muốn “cầu sung vừa đủ xài”. Ngoài ra, mâm cỗ của người miền Nam còn có thêm chân đế là 3 quả dứa (trái thơm) để thể hiện sự vững vàng, mong muốn gia đình được đông con nhiều cháu.
Tuy khá phóng khoáng và hào sảng trong lối sống, song nhiều người miền Nam cũng có những điều kiêng kỵ, như trong mâm cỗ cúng rằm tháng 8 của họ không có những loại quả như chuối, lê, cam, quýt.
Miền Nam cũng là nơi có đông người Hoa kiều sinh sống, nên tết Trung thu ở đây cũng rất đặc sắc. Trong những khu phố người Hoa, đêm hội trăng rằm được tổ chức rất sôi nổi với nhiều hoạt động như: múa lân sư rồng, trình diễn hoa đăng...
Dịp tết Trung thu, khu phố đèn lồng Lương Nhữ Học (quận 5, TP HCM) trở thành điểm đến thu hút đông đảo du khách với những sắc màu văn hóa đa dạng.
