Lễ hội Đền Hạ, Đền Thượng, Đền Ỷ La năm 2025 là sự kiện văn hóa đặc sắc, gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu - Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, được UNESCO công nhận, khẳng định giá trị lịch sử, văn hóa của các di tích quốc gia trên địa bàn thành phố Tuyên Quang.
Đây là dịp để tôn vinh truyền thống tín ngưỡng dân gian, bày tỏ lòng thành kính đối với các bậc thánh thần, thể hiện lòng tri ân với các bậc tiền nhân; đồng thời là cơ hội để cùng bảo tồn và phát huy giá trị tín ngưỡng thờ Mẫu, tạo không gian giao lưu văn hóa và thúc đẩy phát triển du lịch, góp phần quảng bá hình ảnh Tuyên Quang – vùng đất giàu truyền thống lịch sử và văn hóa đến với bạn bè trong nước và quốc tế, đưa Tuyên Quang trở thành điểm đến hấp dẫn với du khách trong và ngoài nước.
Với mong muốn mang đến một không gian văn hóa phong phú, kết nối truyền thống với đời sống đương đại, Lễ hội năm nay không chỉ tái hiện những nghi thức tín ngưỡng đặc trưng mà còn mở rộng góc nhìn về di sản văn hóa trong phát triển du lịch bền vững. Với chủ đề “Tôn vinh tín ngưỡng thờ Mẫu và bản sắc văn hóa Tuyên Quang”, Lễ hội sẽ đưa công chúng khám phá chiều sâu của đạo Mẫu – dòng chảy tâm linh quan trọng trong đời sống tín ngưỡng của người dân Việt Nam, đặc biệt là tục thờ Mẫu Thoải tại vùng đất Tuyên Quang linh thiêng.
Nhiều hoạt động đặc sắc được tổ chức nhằm đem lại cho người dân Tuyên Quang và du khách đến từ mọi miền tổ quốc những trải nghiệm tại một lễ hội vừa kế thừa những nét đẹp truyền thống, vừa có thêm nhiều điểm nhấn mới mẻ.

Theo đó, phần lễ sẽ tái hiện đầy đủ các nghi thức rước Mẫu đặc trưng và tế lễ trang nghiêm giúp công chúng cảm nhận sự giao thoa giữa tâm linh và nghệ thuật. Phần hội sẽ mang đến những không gian trải nghiệm văn hóa sống động và giàu ý nghĩa như trình diễn hầu đồng, không gian Trà Xứ Tuyên, không gian trưng bày khăn chầu áo ngự, giới thiệu văn hóa thờ Mẫu thông qua màn hình tương tác, các hoạt động thể thao dân gian, tọa đàm với chủ đề “Phát huy giá trị truyền thống của Đạo Mẫu và Thiền Trúc Lâm trong đời sống tín ngưỡng của người dân Tuyên Quang”...
Đặc biệt, Lễ hội năm nay nhấn mạnh vai trò của tín ngưỡng trong phát triển du lịch bền vững, khuyến khích việc bảo tồn, phát huy và khai thác giá trị di sản để tạo động lực phát triển kinh tế – văn hóa cho cộng đồng.
Chia sẻ về ý nghĩa của sự kiện, bà Vũ Quỳnh Loan, Phó Chủ tịch UBND thành phố Tuyên Quang, Trưởng Ban Tổ chức cho biết: “Lễ hội Đền Hạ, Đền Thượng và Đền Ỷ La năm 2025 không chỉ là một sự kiện văn hóa thường niên, mà còn là dịp để cộng đồng cùng nhìn lại, tôn vinh và phát huy giá trị của tín ngưỡng dân gian trong đời sống hiện đại. Đạo Mẫu không chỉ mang lại sự an yên cho tâm hồn, mà còn có thể trở thành nền tảng cho du lịch tâm linh bền vững – một xu hướng quan trọng trong phát triển văn hóa – kinh tế hiện nay".
Lễ hội Đền Hạ, Đền Thượng và Đền Ỷ La năm 2025 trân trọng chào đón đông đảo du khách, nhà nghiên cứu, phật tử và cộng đồng cùng đến tham dự, trải nghiệm và lan tỏa giá trị văn hóa truyền thống trong dòng chảy đương đại.

Thờ Mẫu là tín ngưỡng bản địa cổ xưa nhất của cư dân Bách Việt. Hầu hết các ngôi đền ở Tuyên Quang đều thờ Mẫu, riêng ở thành phố Tuyên Quang và vùng phụ cận có tới 14 ngôi đền thờ Mẫu (Tam tòa Thánh Mẫu: Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn và Mẫu Thoải).
Trong số đó, đền Hạ, đền Thượng và đền Ỷ La là ba ngôi đền cổ xưa nhất (đã được công nhận di tích cấp quốc gia) và cũng nổi danh là linh thiêng bậc nhất. Ba ngôi đền được xây dựng giữa thế kỷ XVIII và thế kỷ XIX để thờ Mẫu Thoải (Mẫu Thủy) – vị Thánh Mẫu được dân gian coi như người mẹ ban phát nguồn sống cho muôn loài, và cũng gắn liền với Lễ hội rước Mẫu. Lễ hội rước Mẫu đền Hạ, đền Thượng và đền Ỷ La ra đời và tồn tại từ rất lâu đời. Thánh Mẫu được thờ ở ba ngôi đền chính là tính “thiêng”, là hạt nhân của lễ hội. Nghi thức lễ rước uy nghi, có đầy đủ già, trẻ, gái, trai và khách thập phương tham dự. Hiện ở các đền này còn lưu giữ tổng cộng hơn 10 sắc phong từ triều Lê tới triều Nguyễn đề cao công đức của nhị vị Thánh Mẫu.
Dân gian đến nay vẫn truyền tụng huyền tích về Mẫu Thoải được thờ ở đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La như sau: Tương truyền đời trước có hai công chúa con gái Hùng Vương là Ngọc Lân và Phương Dung theo xa giá đi xem xét địa phương, đỗ thuyền ở bờ sông. Đêm đến nổi cơn mưa gió, hai công chúa vụt bay lên trời, người ta cho là linh dị, lập đền để thờ. Đền thờ Phương Dung công chúa ở phía hữu ngạn sông Lô thuộc địa phận xã Ỷ La. Đền thờ Ngọc Lân công chúa ở phía tả ngạn sông Lô thuộc xã Tình Húc, cầu đảo phần nhiều ứng nghiệm.

Đền thờ Phương Dung công chúa ở phía hữu ngạn sông Lô thuộc xã Ỷ La xưa, tức là đền Hạ (đền Hiệp Thuận, còn có tên gọi là đền Tam Kỳ, đền Tam Cờ) thuộc phường Tân Quang ngày nay; đền thờ Ngọc Lân công chúa ở phía hữu ngạn sông Lô thuộc xã Tình Húc xưa, tức là đền Thượng, xã Tràng Đà ngày nay. Còn đền Mẫu Ỷ La là nơi “lánh nạn” cho Thần (tỵ Thần), nơi có địa thế linh thiêng chở che cho Thánh Mẫu... Thế nên, lễ hội đền Hạ không thể tách rời đền Thượng và đền Mẫu Ỷ La. Trong ngày diễn ra lễ rước Mẫu, đền Thượng và đền Ỷ La là nơi khởi kiệu, đền Hạ là nơi hợp tế. Hàng năm, Mẫu chị và Mẫu em – tức công chúa Ngọc Lân và công chúa Phương Dung - gặp nhau hai lần vào trung tuần tháng Hai và tháng Bảy (Âm lịch) rồi cùng cáo về trời. Khi rước bài vị Thánh Mẫu từ đền Thượng và đền Ỷ La về đền Hạ là biểu hiện sự gặp gỡ đoàn tụ, xum họp gia đình của hai chị em Ngọc Lân và Phương Dung công chúa.
Lễ hội Đền Hạ, Đền Thượng và Đền Ỷ La là dịp để nhân dân các dân tộc thành phố Tuyên Quang thành kính, tỏ lòng tri ân công đức Thánh Mẫu đã chở che cộng đồng các dân tộc sinh sống trên địa bàn. Đồng thời, cũng là dịp để người dân bày tỏ khát vọng của mình, cầu cho cuộc sống ấm no, hạnh phúc, nhân cường, vật thịnh, mưa thuận, gió hòa, mùa màng tươi tốt bội thu, nhà nhà an khang, thịnh vượng.