Một ngã rẽ tình cờ đến làng nghề truyền thống
Ngày 27/7, trong hành trình lên Bắc Sơn (Lạng Sơn) chụp lúa, nhiếp ảnh gia Nguyễn Trọng Cung tình cờ ghé ngang một làng nhỏ ở xã Bắc Quỳnh (cũ). Anh không ngờ rằng bên cạnh những thửa ruộng vàng óng ánh là một thế giới khác đang hiện ra, đầy khói lửa, đất sét và ngói âm dương - loại ngói đặc trưng của người Tày, Nùng tồn tại hàng trăm năm qua.
“Quy trình làm ngói hoàn toàn thủ công, vất vả nhưng cũng rất nghệ thuật và đòi hỏi sự khéo léo, kinh nghiệm. Nhiều du khách nước ngoài đến xem và trải nghiệm, vì đây là một nét đặc trưng trong văn hóa của các dân tộc vùng cao”, anh chia sẻ.
Bài liên quan
Ngói âm dương hay còn gọi là ngói máng là vật liệu không thể thiếu để lợp mái nhà sàn của đồng bào dân tộc miền núi. Mỗi viên ngói có hình dáng cong mềm như chiếc máng nhỏ, lợp chồng lên nhau theo kiểu âm - dương, viên úp viên ngửa, vừa chắc chắn vừa thông thoáng. Cái tên "âm dương" không chỉ để gọi, mà còn là biểu tượng cho triết lý sống thuận theo tự nhiên, trên dưới hòa hợp, một ước vọng rất Việt Nam.
Giữa khói lò và mùi đất sét
Từ chân đèo Tam Canh, rẽ trái chưa đầy 50 m là một thế giới khác biệt. Hai bên đường, những lán trại lợp ngói âm dương nằm san sát, khói từ các lò nung bốc lên lặng lẽ như một dấu hiệu sống bền bỉ của nghề xưa. Người lọc sỏi, người giẫm đất, người đóng khuôn… Mỗi người một việc, lặng lẽ mà nhịp nhàng, chẳng cần tiếng máy móc, cũng không cần lời rao. Chỉ có tiếng dây cung xén đất, tiếng ngói chín va vào nhau lách cách, tiếng lửa rền rĩ suốt cả ngày và đêm.
Những chiếc lán, trại hai bên đường dẫn vào làng đều được lợp ngói âm dương
Làng nghề làm ngói âm dương ở huyện Bắc Sơn bắt đầu từ cuối thế kỷ XIX, hiện tập trung chủ yếu tại hai nơi là Bắc Quỳnh và Long Đống với hơn 50 hộ còn sản xuất. Mỗi hộ trung bình thu nhập từ 80 đến 100 triệu đồng mỗi năm. Đây là một con số không nhỏ với vùng nông thôn miền núi.
Để có được những viên ngói đạt chuẩn, người thợ phải bắt đầu từ khâu chọn đất. Đó phải là loại đất sét dẻo, mịn, thường lấy từ những khu ruộng ngập úng. Đất sau khi lọc sỏi được ủ trong khoảng 20 ngày để đạt độ dẻo quánh lý tưởng. Rồi người ta cắt đất thành từng khối, cho vào khuôn gỗ hình chữ nhật đã tráng tro để chống dính. Thợ ngói giẫm chân để đất được nén đều, rồi dùng dây cung xén phần đất thừa. Công đoạn nào cũng đòi hỏi sức lực, sự khéo léo và cả tính kiên trì.
Công đoạn lọc sỏi trước khi ủ để đất sét trở nên mịn và dẻo
Sau đó, đất sét được cắt thành từng khối
Thợ giẫm chân để đất được nén đều
Đất sét cho vào khuôn gỗ tráng tro để chống dính
Ngói sau khi đóng được phơi khô nhiều ngày, xếp thành từng chồng chờ vào lò. Mỗi mẻ nung lên tới 60.000 viên, thời gian nung liên tục từ 10 đến 15 ngày đêm. Cả gia đình phải thay nhau túc trực, canh lửa cháy đều. Sau đó ngói được để nguội trong lò thêm 5 ngày trước khi lấy ra, phân loại, xếp thành từng hàng. Trong một mẻ, thường có khoảng 2.000-3.000 viên bị hỏng, đây cũng là điều tất yếu của nghề thủ công.
Gìn giữ mái ngói, giữ hồn quê
Ở xã Long Đống và Quỳnh Sơn (cũ), hơn 98% hộ dân vẫn sống trong nhà sàn truyền thống. Mái ngói âm dương không chỉ là vật liệu che nắng mưa, mà còn là một phần ký ức. Người Tày có câu: “Mừng chắc, câu chắc, pài ngọa chắc”, tạm dịch: “Mày biết, tao biết, mái ngói biết”. Mái nhà không chỉ chở che, mà còn giữ lại bao nhiêu chuyện buồn vui của một đời người.
Nhiều ngôi đình cổ ở Lạng Sơn, như mái đình Nông Lục (xã Hưng Vũ), cũng được lợp bằng ngói âm dương như một chứng tích của thời gian và nghệ thuật dân gian. Đến nay, ngói làm ở Bắc Sơn không chỉ phục vụ các khu vực lân cận như Văn Quan, Bình Gia, Văn Lãng, mà còn vươn tới cả các tỉnh (địa danh cũ) như Hòa Bình, Thái Nguyên, Hà Nội, Bắc Ninh, Huế, Quảng Nam, Hà Giang...
Mái ngói âm dương không chỉ là vật liệu che nắng mưa, mà còn là một phần ký ức của con người nơi đây
Thế nhưng, giữ được ngọn lửa nghề không dễ. Những năm gần đây, việc tìm nguyên liệu đạt chuẩn ngày càng khó khăn do đất sét tại địa phương đã khai thác cạn kiệt. Các hộ làm ngói vẫn hoạt động tự phát, chưa có hợp tác xã, chưa có thương hiệu chung, trong khi thị trường thì đang dịch chuyển nhanh theo các loại ngói công nghiệp, tôn, pro xi măng...
Dẫu vậy, những người thợ ở đây vẫn kiên trì giữ nghề. Một phần vì kế sinh nhai, phần còn lại vì sự tự hào. “Làng nghề là di sản cha ông để lại, còn giữ được thì còn hồn cốt làng”, một cao niên trong làng nói.
Giữa dòng chảy công nghiệp, hiện đại hoá, nhiều hộ gia đình ở Bắc Sơn vẫn giữ nghề như giữ lại những giá trị văn hoá được cha ông truyền lại
Chính quyền địa phương cũng đã có những bước đi ban đầu trong việc bảo tồn, khi thành lập lớp dạy nghề cho thanh niên địa phương, kết nối với các tổ chức du lịch để du khách có thể tới trải nghiệm quy trình làm ngói truyền thống. Một số hộ còn thử nghiệm đưa nghề làm ngói vào phát triển du lịch cộng đồng để vừa có thêm thu nhập, vừa lan tỏa giá trị văn hóa Tày, Nùng.
Ở một nơi tưởng chừng bình dị như Bắc Sơn, mái ngói âm dương không chỉ hiện diện trên những nếp nhà, mà còn hiện diện trong nếp nghĩ. Nó là hiện thân của một đời sống hài hòa giữa người và đất, giữa lao động chân tay và cảm xúc. Như cách ngói âm dương ôm lấy nhau để che chở mái nhà, người dân nơi đây cũng lặng lẽ giữ gìn bản sắc của mình giữa dòng chảy hiện đại.
Mái ngói âm dương là hiện thân của một đời sống hài hòa giữa người và đất, giữa lao động chân tay và cảm xúc
Một mái ngói xếp chồng, một lò nung nghi ngút khói, một người thợ giẫm đất bên khuôn gỗ, tất cả như một thước phim quay chậm của văn hóa, không hào nhoáng nhưng bền bỉ. Và biết đâu, với những người như Nguyễn Trọng Cung, những lữ khách tình cờ mà hữu duyên sẽ có thêm nhiều người nữa tìm đến Bắc Sơn, không chỉ để ngắm lúa vàng, mà còn để chạm tay vào từng viên ngói âm dương đang giữ lấy thời gian.
