Khi nhắc đến Cairo, nhiều người nghĩ ngay đến Kim tự tháp Giza, sông Nile huyền thoại hay các khu chợ cổ kính nhộn nhịp. Thế nhưng, phía sau ánh hào quang văn hóa ấy lại tồn tại một khu phố ít người biết đến - Manshiyat Naser. Khác với hình ảnh của một thành phố hiện đại, Manshiyat Naser hiện lên như một thế giới hoàn toàn khác, nơi rác thải là một phần trong nhịp sống hằng ngày.
Bị xem là một trong những khu ổ chuột nghèo nhất Cairo, Manshiyat Naser dường như bị lãng quên trong các kế hoạch phát triển đô thị. Thế nhưng, đằng sau lớp vỏ xù xì ấy là cả một hệ thống phân loại, tái chế và sinh sống xoay quanh rác - công việc đã nuôi sống hàng chục nghìn người dân nơi đây trong nhiều thế hệ.
Manshiyat Naser, còn gọi là “Thành phố rác”, là khu dân cư của cộng đồng Zabbaleen Chuyên xử lý rác thải tại phía đông thủ đô Cairo (Ai Cập)
Một khu phố sống cùng rác
Manshiyat Naser nằm ngay dưới chân ngọn núi Mokattam, thuộc vùng ngoại ô phía đông Cairo. Với hơn 60.000 cư dân, khu vực này là nơi tập trung đông đảo cộng đồng Zabbaleen - tiếng Ả Rập có nghĩa là “người nhặt rác”. Trong suốt nhiều thập kỷ, họ đã thu gom rác từ khắp thủ đô Cairo, mang về khu phố của mình để phân loại và tái chế.
Khác với hình dung thông thường về công việc thu gom rác, người Zabbaleen thực hiện quá trình này một cách có hệ thống: rác được phân loại ngay tại nhà, tách riêng nhựa, kim loại, giấy, vải và thực phẩm thừa. Trong đó, khoảng 80% rác thải được tái chế - một tỉ lệ vượt trội so với nhiều thành phố lớn trên thế giới, nơi con số này chỉ dao động ở mức 20-25%.
Hằng ngày, các xe tải chất đầy rác được đưa từ trung tâm Cairo về Manshiyat Naser. Tại đây, trong những căn nhà xây bằng gạch chưa trát vữa, rác chất thành đống cao tới trần. Cảnh tượng tưởng như hỗn loạn ấy lại là một phần của hệ sinh thái sinh tồn mà cộng đồng Zabbaleen duy trì qua nhiều thế hệ.
Hằng ngày, các xe tải chất đầy rác được đưa từ trung tâm Cairo về Manshiyat Naser
Di sản và truyền thống của Zabbaleen
Cộng đồng Zabbaleen có nguồn gốc là người Cơ đốc giáo Coptic di cư từ miền Nam Ai Cập lên Cairo vào những năm 1940. Ban đầu, họ mưu sinh bằng nghề chăn nuôi lợn và thu gom rác hữu cơ làm thức ăn cho vật nuôi. Về sau, khi số lượng rác thải ở thủ đô gia tăng nhanh chóng, nghề thu gom và tái chế rác trở thành nguồn sống chính của cả cộng đồng.
Với người Zabbaleen, việc phân loại rác là kỹ năng được truyền từ đời này sang đời khác. Trẻ em lớn lên giữa rác, học cách nhận biết từng loại vật liệu, cách tách rời các bộ phận của thiết bị điện tử cũ, hay thậm chí cách tái chế lon nhôm thành vật dụng hữu ích. Công việc tuy nặng nhọc và thường bị xã hội kỳ thị, nhưng lại đem đến cho họ một sinh kế bền vững.
Nhiều hộ gia đình mở xưởng tái chế nhỏ ngay trong nhà. Một số chuyên xử lý nhựa, số khác làm giấy tái chế, hay tái sử dụng kim loại và thủy tinh. Tất cả tạo nên một chuỗi giá trị khép kín, nơi mà “rác” trở thành tài nguyên quý giá.
Với người Zabbaleen, việc phân loại rác là kỹ năng được truyền từ đời này sang đời khác
Thách thức từ chính sách và hiện đại hóa
Mặc dù đóng vai trò quan trọng trong việc xử lý rác thải cho thành phố, người Zabbaleen vẫn bị gạt ra ngoài lề các chính sách quản lý đô thị. Chính phủ Ai Cập từng nhiều lần cố gắng hiện đại hóa hệ thống thu gom rác bằng cách thuê các công ty nước ngoài. Tuy nhiên, hiệu quả không như mong đợi.
Vào năm 2003, chính quyền Cairo ký hợp đồng với một số công ty thu gom rác của châu Âu. Những công ty này sử dụng xe tải kín, không cho phép người Zabbaleen tiếp cận rác như trước. Điều này khiến nhiều người mất kế sinh nhai, đồng thời khiến tỷ lệ tái chế giảm sút đáng kể, do các công ty không thực hiện phân loại rác tại nguồn.
Một cú sốc khác đến vào năm 2009, khi chính phủ ra lệnh tiêu hủy toàn bộ đàn lợn - nguồn thu nhập chính của cộng đồng Zabbaleen - để ngăn chặn dịch cúm lợn. Hậu quả là hàng nghìn người mất kế sinh nhai, trong khi rác hữu cơ không còn được xử lý hiệu quả như trước.
Dù đối mặt với nhiều thách thức, người Zabbaleen vẫn kiên cường bám trụ tại Manshiyat Naser, tiếp tục công việc tái chế và duy trì lối sống đã gắn bó với họ hàng thế hệ.
Mặc dù đóng vai trò quan trọng trong việc xử lý rác thải cho thành phố, người Zabbaleen vẫn bị gạt ra ngoài lề các chính sách quản lý đô thị
Bên trong “Thành phố rác”
Đặt chân đến Manshiyat Naser, du khách có thể dễ dàng bị choáng ngợp bởi hình ảnh những con đường chật chội với xe tải chở đầy rác, những bao nilon lủng lẳng trên ban công, và mùi hôi đặc trưng của rác thải len lỏi khắp nơi. Thế nhưng, nếu đi sâu hơn, một khía cạnh khác của khu phố sẽ hiện ra: sự cần cù, sáng tạo và gắn bó cộng đồng của những người dân nơi đây.
Một điểm nhấn đặc biệt là nhà thờ Saint Simon, còn gọi là “hang đá”, nằm sâu trong núi Mokattam. Đây là nơi sinh hoạt tôn giáo của cộng đồng Cơ đốc giáo Zabbaleen, đồng thời là biểu tượng văn hóa - tâm linh hiếm hoi giữa một khu phố gắn liền với hình ảnh rác thải.
Trong những năm gần đây, một số tổ chức phi chính phủ và dự án xã hội đã vào cuộc, hỗ trợ người Zabbaleen cải thiện điều kiện sống. Trường học, trung tâm y tế và các chương trình đào tạo nghề dần được thiết lập. Tuy nhiên, việc thay đổi nhận thức của xã hội về “người nhặt rác” vẫn là một chặng đường dài.
"Perception" - tác phẩm nghệ thuật đường phố nổi bật tại Manshiyat Naser, do nghệ sĩ người Tunisia-Pháp eL Seed thực hiện vào năm 2016. Tác phẩm trải dài trên 50 ngôi nhà, chỉ hoàn chỉnh khi nhìn từ xa, mang ý nghĩa như một lời thách thức những định kiến xã hội hướng tới cộng đồng Zabbaleen
Rác không chỉ là rác
Manshiyat Naser và cộng đồng Zabbaleen gợi mở một góc nhìn khác về đô thị hóa, tái chế và tính bền vững. Trong khi nhiều thành phố lớn trên thế giới còn loay hoay với bài toán chất thải, những người dân tại “thành phố rác” lại đang lặng lẽ thực hiện công việc ấy mỗi ngày, dù không có hợp đồng lao động hay hệ thống hỗ trợ chính thức.
Ở Manshiyat Naser, rác không đơn thuần là thứ bị vứt bỏ, mà là một phần của cuộc sống, là nguồn sống, là công việc, và cũng là minh chứng cho sự bền bỉ của con người giữa những nghịch cảnh. Và có lẽ, trong đống phế liệu tưởng chừng vô giá trị ấy, lại ẩn chứa những bài học quý giá về sự kiên cường, cộng đồng và sự tái sinh.
